Быйыл май айында Россия Федерациясынынъ баьри халклары, савлайы алдышы дуныя ямагаты 73-нши кере ХХ оьмирдинъ коркынышлы талав маразы – герман фашизмге карсы Уллы Аталык согысындагы Енъуьв куьнин шатлыклы кепте белгилееклер.
Уллы Аталык согысынынъ каты йыллары сав элимиздей болып, регионымыздынъ халклары уьшин де авыр сынав эм соны ман бирге олардынъ тарихинде баьтир йигитлик болган.
Уллы Аталык согысы, бир соьзсиз де, бизим элимиздинъ тарихинде онынъ энъ де яркын эм кайгылы бетлери. Совет аьскершилерининъ эм гражданлардынъ коьлем баьтирлиги душпанды адалататаган эди. Немецлерге сол баьтирликтинъ себеплери, сонынъ булагы анъламсыз болган. Бизге эндигиси халкымыздынъ йигитлиги мен тек оьктемсимеге керек болады! Элбетте, заман оьтеди эм йылдан-йылга бизден Уллы Аталык согысы да эрек кете береди. Тек биз бир заман да халкымыз коьрген кыйынлыкты мутпаякпыз. Ол аз десенъиз, бизим йойымлар йыллар оьткен сайын оьткир болып сезиле бередилер. Бу согыс аьр бир аьелде бир де битпейтаган ян яраларын калдырган, неге десе согыстынъ канлы колы тиймеген бизде бир аьел де йок.
Фашист Германиясынынъ СССР элимизге оьз антын бузып намарт ниети мен шапкынлык этуьви эм Уллы Аталык согысынынъ басланувы совет аьдемлерининъ енъуьв уьшин солай да бек керекли тыпаклыгын коьрсетти. Элимиздинъ баьри халклары ман бирге оны коршалавга Дагестаннынъ, Шешен Республикасынынъ, Ставрополь крайынынъ эм Карашай-Шеркеш Республикасынынъ ногайлары да коьтерилдилер. Аьскерши-ногайлар давдынъ биринши куьнлериннен алып Брест беркитпесин (Шешен Республикасыннан пулеметчик А.Н.Кидирниязов эм баска ерлердеги ногайлар), баьри де баьтир-калаларды коршалавда, кавгадынъ маьнели согысларында, алдыга коьтерилуьв операцияларында, Куьнтувар Европа эллерин босатувда белсенли катнасканлар. 
Украинада Харьков областиндеги Сухая Каменка авылы янында 1943-нши йылдынъ августында болып озган кан тоьгисли каты урысларда Халмурза Сагат-Гиреевич Кумуков оьзининъ коькиреги мен душпан дотын япкан. Ол Харьков областининъ Изюм районынынъ Каменка авылында коьмилген. Сол йигитлиги уьшин Х.Кумуков (оьлгеннен сонъ) Совет Союзынынъ Баьтири деген йогары атка тийисли этилинеди. Сонынъ акында савгалав хатына Суворов орденли 993-нши Тильзит стрелковый полкынынъ командири И.Т.Кваша колын баскан. Болса да ногай йигитине бу ат берилмей калады. Сол куьнлерде полк бу яктагы согысларда оьз аьдемлерининъ 90 процентин йояды. Соннан тек 47 йыл оьткен сонъ, 1990-ншы йылдынъ 4-нши октябриндеги СССР Президенти М.Горбачевтинъ Указы ман Х.Кумуковка (оьлгеннен сонъ) Совет Союзынынъ Баьтири деген ат берилген.
Аьскершилик Данък орденининъ (Совет Союзынынъ Баьтири деген атка тенъ) толы кавалерлери арасында ногай халкымыздынъ баьтир йигитлери Алимхан Асанов пан Ахмат Сулейманов та бар. Олар Тен, Днепр, Эдил, Одер, Шпрее йылгаларын оьтуьвде, Дрезден, Берлин калаларын душпаннан тартып алувда йигерлик эм эрлик коьрсеткенлер, оьз тукымларын рейхстаг тамында язып калдырганлар. А.Асанов Дагестанда Данък орденининъ толы кавалерлери болган ети аьдемнинъ бириси болады. Аьскершилик Данък орденининъ толы кавалерлери элимизде баьриси 2656 аьдем болган деп белгили, солардынъ ишинде – доьрт кыскаяклы. Согысты А.Асанов Алыс Куьнтуварда милитарист Японияга карсы давдан сонъ кутарган.
Карашай-Шеркеш Республикасынынъ Балта авылыннан 235-нши авиация полкынынъ летчик-штурманы Мурат Раскельдиев Москва туьбинде, Эдилде, Курск, Орел калалары ювыгында согыскан. Ол 100-ден артык гитлершилерди, душпаннынъ коьп танкларын эм согыс техникасын, бир неше «Юнкерс» самолетларын йок эткен. Йигит летчик 1943-нши йылда Курск туьбинде баьтирлерше ян берген.
Дагестандагы Бабаюрт районынынъ Кара-Тоьбе авыл яшавшысы Джанарслан Апендиевич Алиев 31-нши армиядынъ командующийи генерал-лейтенант В.В.Глаголевтынъ аты ман Кенигсберг кала уьшин юритилген согысларда коьрсеткен баьтирлиги эм йигерлиги уьшин Совет Союзынынъ Баьтири деген атка тийисли этилинген. Оькинишке, ол дин аьрекетшисининъ эм бай кулактынъ увылы болган себепли казанган бийик савгасы онынъ ювыкларына (оьлгеннен сонъ) берилмеген. Д.Алиевтинъ кардаш-тувганлары ямагаттынъ аьрекети эм республика етекшилерининъ элимиздинъ Бас командующийи, Россия Федерациясынынъ Президенти Владимир Путин алдында тилек салувы аркасында дурыслык акланар эм баьтирдинъ йигитлигине тийисли кебинде баасы берилер деп сенедилер. Согыс йылларында Д.Алиев Кызыл Байрак, Кызыл Юлдыз, Аталык согысынынъ 1-нши дережели орденлери эм баска туьрли савгалар ман савгаланган. 
Польшады босатувда эм Одер йылгасын оьтуьвде, бу яктагы плацдармды тартып алувда эм кенъейтуьвде белсенли катнасканы уьшин Абдулла Байтемиров 1945-нши йылдынъ 10-ншы апрелиндеги СССР Оьр Советининъ Президиумынынъ Указы ман Ленин ордени мен (оьлгеннен сонъ) савгаланган. 
Шешен Республикасынынъ Шелков районынынъ Сары-Су авыл яшавшысы Д.Наврузов 1943-нши йылдынъ языннан алып 2-нши Украин фронтынынъ сырасында немец-фашистлериннен Одесса, Киев калаларды, Польшады, Румынияды, Венгрияды эм Чехословакияды босатув уьшин юритилген авыр согысларда ортакшылык эткен. Давда коьрсеткен йигитлиги уьшин ога Кызыл Юлдыз, Данък орденининъ 3-нши эм 2-нши дережелери, онавдан артык медальлер берилген.
Коьп йигерли ислерди артиллерия дивизионынынъ командири, Кызыл Байрак, Богдан Хмельницкий, Кызыл Юлдыз орденлерининъ кавалери, Сталинград калады коршалавшы, Варшава эм Берлин калаларды душпаннан босатувда Карашай-Шеркеш ериннен майор Магомет Найманов та эткен. Дагестаннынъ Ногай районынынъ Карагас авыл яшавшысы Кошманбет Шоманович Кидирниязов 1945-нши йылдынъ 24-нши июниндеги Москвада Кызыл Майданда оьткерилген тарих Енъуьв парадында ортакшылык эткен.  Дагестаннынъ Ногай район яшавшысы Исхак Эльгондыевич Нукаев 1942-нши йылдан алып 1945-нши йылдынъ май айына дейим 452-нши айырым ротадынъ эсабында связист-радист болып согыскан. 1943-нши йылда яраланып, госпитальден шыккан сонъ ол Рязань йогары ушув аьзирленгиш школасына йибериледи эм соны кутарган сонъ 26-ншы авиациялык бомбардировочный полкында согыс йолын бардырады. И.Нукаев ИЛ-4 бомбардировщигининъ экипажы сырасында стрелок-радист болып, фашист истребительлери шапкынлык эткенде, самолетты коршалап келген. Бу согыс самолеты душпаннынъ дав объектлерин бузгышлав уьшин кулланылган. И.Нукаев куллык эткен полк элимиздинъ, Польшадынъ, Германиядынъ коьгинде явдынъ терен тыл бетлеринде яваплы согыс тапшырмаларын толтырган. Ол «Согыс уьстинликлери уьшин», «Кавказды коршалаганы уьшин», «Берлинди алганы уьшин» эм баска коьп медальлер мен савгаланган.
Европада хыйлы заманнан бери экинши фронттынъ йоклыгыннан себеп немец-фашист баскыншылары элимиздинъ кубыласына уьйкен аьскер куьшлерин таслайдылар эм Сырт Кавказ ерлерине киредилер. Бес айларга ювык заман олар Карашай-Шеркеш ерлеринде иелик суьредилер эм халк хозяйствосына 3 миллиард маьнет акшага ювык экономикалык йойымын келтиредилер. Болса да явдынъ Сырт Кавказга баскыншылык эткени совет аьдемлерин коркыстпады. Ставрополь крайынынъ етекшилерининъ планы бойынша партизан козгалысынынъ зоналарын туьзуьв акында карар алганлар. Ставропольединъ баьри де партизан зоналары ман етекшиликти партизан козгалысынынъ край штабы юриткен, онынъ басшысы ВКП (б) край комитетининъ биринши секретари М.А.Суслов болган. 
Кавказдагы Марух эм Клухор тав кешуьвлеринде Кувинск-Икон-Халк отрядынынъ партизанлары оьлшемсиз уьйкен йигитликлер эткенлер. Баскыншылар ман куьресте баьтирлерше согысып, партия район комитетининъ секретари Баубек Мижев эм онынъ йигерли пионер кызы Крымхан Мижева, З.Еслемесов ян бергенлер. 
Партизанлар отряды солай ок Дагестандагы Караногай районында да туьзилген эди. Ога белгили революционер Махач Дахадаевтинъ атын бергенлер. Отрядтынъ командири В.Г.Ломидзе, штаб начальниги – райисполком председатели – И.М.Алиев эдилер. Отряд баскыншыларга карсы белсенли согыс аьрекетин юриткен. Оннан баскалай, отрядтынъ борышлары ишине Караногай, Коясыл, Ашыкулак районларындагы колхозлар эм совхозлар малларын, авыл хозяйство техникасын Дагестаннынъ тав районларына эм Азербайджанга коьшируьв ислери де кирген. 1942-нши йылдынъ уьш айы ишинде ерли партизанлар 175 мынъ койларды, 5 мынънан артык атларды эм коьлем авыл хозяйство техникасын коьширгенлер. 
Шынты эр кимик согыскан фашистлер мен Белоруссияда Карашай-Шеркеш областиннен партизан Абдулла Еслемесов. Кайратлы йигитлиги уьшин ол Кызыл Байрак ордени мен савгаланган. 
Сол авыр йылларда сав элимиз бойынша «Баьри зат та фронт уьшин! Баьри зат та Енъуьв уьшин!» деген шакырув астында патриот козгалысы кенъ яйылады. Соьйтип, Дагестаннынъ тек бир Ногай районында 1942-нши йылдынъ басына фронт уьшин 200 шонтык тонлар, 1,5 мынъ уйытылган юннен аьзирленген аяк кийимлер, 200 кулакшын боьрклер эм бек коьп баска туьрли йылы затлар йыйылып йиберилген. «Ставрополь колхозниги» деп аталган танклар колоннасын туьзуьв уьшин Караногай районы бойынша (ол йылларда Ставрополь крайы сырасына кирген) 500 мынъ маьнет акша йыйганлар. Кайратлы иси уьшин Карашай-Шеркеш областиннен механизатор М.Джелкашиев Куллык Кызыл Байрак ордени мен савгаланган. Уралдагы, Сибирьдеги, Удмуртиядагы, Челябинсктеги тыл заводларында Енъуьв куьнин ювыклатув ниет пен мынълаган хатын-кызлар эм оьспирлер куллык эткенлер. Солардынъ арасында бир хыйлы ногайлар да болганы белгили. (Ызы болаяк).
Д.Кидирниязов, тарих илмилер докторы, профессор, Махачкала. 
Суьвретлерде: Абдулла эм Абдулмуталим Байтемировлар.