— Россиядынъ эм Азербайджаннынъ катнаслары коьп йыллар бойынша биргелесип аьрекетлевге демевлик этеди: политикалык, савда-экономикалык эм гуманитарлык тармакларында. Ол эм инвестициялар, авыл хозяйство продукциядынъ экспорт-импорты, туризм эм коьп баска затлар Дагестан уьшин Азербайджан бас савда партнерлардынъ бириси болады: йылсайынлык савда оьлшеми бизим республикадынъ тыскы савда айланысынынъ 30 процентиннен кем тувыл. Эм биз армаганда да катнасларды беркитуьвге ниетленемиз, неге десе Дагестан эм Азербайджан тек ювык авылдаслар тувыл: оларды оьмирлер бойы тарих-маданиятлык катнаслар байланыстырады. Буьгуьнде бизим эки регионлар ара коьлик тармагында, солай ок савда-экономикалык, илми-техникалык, маданиятлык эм гуманитарлык тармакларында биргелес аьрекет этуьв акында келисуьвлерге кол басылган, 1996-ншы йылдан алып дослык акында Декларация аьрекет этеди. Сол ок заман Баку каласында Дагестан Республикасынынъ Ваькиллиги ашылган эм республикалар ара экономикалык эм гуманитарлык тармакларында биргелес аьрекет этуьв бойынша правительстволар ара комиссия туьзилген эм аьрекетлейди. Дагестан делегациясы йыл сайын регионлар ара россия-азербайджан форумында ортакшылык этеди: мунда биргелес проектлерди эм савда байланысларды яшавга шыгарув амаллар каралады. 2016-ншы йылда Азербайджанда Дагестан Республика куьнлери озгарылды: онда авылдас республикасынынъ етекшилиги мен йолыгыслар оьттилер, Дагестаннынъ Халк Йыйыны эм Азербайджан Республикасынынъ Милли Меджлиси ара биргелесте аьрекетлев акында парламентлер ара келисуьвге кол басылган, «Дагестан халкларынынъ санияты» деген выставка, концерт программа уйгынланган эм сондай баска ислер этилген.
– Ювык арада Сиз Азербайджанга визит пен бараяксыз. Мырадынъыз кайдай, айтар ма экенсиз?
— Оьзек те, ол – бизим авылдаслык катнасларды армаганда да беркитуьв, экономика, промышленность, билимлендируьв, авыл хозяйство, гуманитарлык тармакларында биргелесте аьрекет этуьвдинъ алдышы йолларын ойласув. Бизге бар катнасларды якламага эм оьрлендирмеге керек. Владимир Владимирович Путин дайым да россия-азербайджан катнаслардынъ маьнелигин белгилейди. Буьгуьнде биз, сога эс этип, бизим авылдаслар эм партнерлар ман алдынгы аьдеттеги катнасларды оьрлендиремиз: 2017-нши йылда Россия эм Азербайджан ара дипломатия катнаслар туьзилгенли 25 йыллыгы белгиленди.
– Разы ма Сиз Дагестан эм Азербайджан ара биргелес аьрекет этуьвдинъ дережеси мен?
— Дагестан эм Азербайджан Республикалар ара тыскы савдалав айланысы 2017-нши йылда, 2016-ншы йыл ман тенълестиргенде, бираз кемиген. Ол зат бу аьлге эс каратувды талаплайды. Азербайджаннан Россияга йыл сайын онлаган мынъ тонна авыл хозяйстволык продукция аькелинеди. Азербайджан Республикасы Дагестаннан экспортка йиберилетаган тамак-азык продукциясынынъ бас пайдаланувшысы болады. Дагестан Республикасында Азербайджаннан Россиядынъ орталык регионларына авыл хозяйстволык продуктларды эм баска грузларды элтев уьшин 3 мынъга ювык уьйкен автомобильлер аьрекетлейди, кайтувда да олар грузлар ман толы болады. Бу мырад пан бизим республикалар япсарында «Виадук» деген орталык туьзилген, оннан бир сутка ишинде уьйкен грузлар тиелген 300 машиналар оьтедилер. Оннан баска болып, Дагестанда азербайджан компаниялар катнасатаган инвестиционлык проектлер яшавга шыгарылады. Дербент каласында йылытув комплексин курув бойынша биргелес француз-азербайджан-дагестан проекти яшавга шыгарылмага планланады. Дагестаннынъ Карабудахкент районында «Аврора» деген индустриаллык парк еринде киши эм уьйкен бизнес пен каьрлевши 30-дан артык организациялар оьз аьрекетин бардырмага боладылар: машиналар эм алатлар курув, уьй муьлкин ясав, азык-туьлик промышленность эм сондай баска аьрекет пен каьрлев. Промышленность тармагында савда катнаслар туьзуьв мен кызыксынув орын табады. Бу яктан кайбир дагестан предприятиелери мен (айтпага, ОАО-лар «Каспийский завод точной механики», «Даг ЗЭТО», «Дагфос», «НБТ-Дагестан») куллык юритиледи. Кызыклы, меним карасыма коьре, туризм тармагында катнасларды кенъейтуьв, биргелес тарих-маданиятлык эм туристлик программаларды эм маршрутларды яшавга шыгарув. Туристлер мен авысув иси, бизде белсенли болды. Россия-Дагестан эм Азербайджан япсарында (Яраг-Казмаляр еринде) йыл ишинде 900-ден артык аьдемлер (сонынъ ишинде туристлер) япсарды оьтедилер. Халклар ара биргелес проектлерди оьрлендируьв мырадта СНГ эллерининъ эм Китайдынъ «Великий шелковый путь» деген Халклар ара тарих-маданият проектин яшавга шыгарув ишинде Дагестан эм Азербайджан бойынша этномаданиятлык маршрутларды кеплев бойынша куллык юритиледи (айтпага, кавказда белгили француз язувшысы Александр Дюма болганы, 1858-нши йылда Дагестан бойынша кыдырганы ман байланыста). Солай ок темир йоллы, круиз эм яхта туризми бойынша биргелес маршрутлар уйгынлав соравы каралады.
– Келеекте Дагестан эм Азербайджан ара кайдай биргелес план яшавга шыгарылмага каралады?
— Дагестан ерине япсарласатаган Каспий тенъизининъ шельфинде куллык юритилеек. Бизим республикадынъ газ эм нефть байлыклары бар. Оларды болдырувдынъ янъы ерлеринде куллык юритуьв республикада экономикалык аьлди ийгилендирмеге, яшавшыларды куллык пан канагатламага, бюджетке акша туьсуьвди арттырмага, баска социаллык маьнели маьселелерди шешпеге эп болаяк. Каспий шельфинде куллык этуьв бойынша Азербайджан сулыбын эсапка алып, бизим нефть-газ компаниясы азербайджан партнерлар биргелес аьрекетлев бизге керекли деп санаймыз. Баку каласында «Дагестан-Азербайджан» деген савда уьйин туьзбеге эп барлыгына эс каратамыз: дагестан болдырувшылардынъ продукциясын сатув уьшин. Коьп ой-токтаслар орын табады илми-тергев институтлар эм йогары билимлендируьв организациялар ман илми билдируьвлер мен боьлисуьв, илмидинъ маьнели маьселелери бойынша биргелес илми конференциялар, семинарлар эм симпозиумлар озгарув бойынша да.
– Дагестан эм Азербайджан ара кавыфсызлык тармагында биргелес аьрекетлевдинъ дережеси калай?
Бизим республикалардынъ ыхтыяр саклав органлары кавыфсызлыктынъ туьрли тармакларында оперативли байланысларды тутадылар, бас деп халклар ара терроризм эм экстремизм мен куьресуьвде. Кавыфсызлыктынъ бас кесеги – патшалык япсарды аман саклав. Япсардынъ дагестан кесегининъ узынлыгы – 327,6 шакырым. Миграция ман байланыслы соравлар бойынша ойласув керек. Дагестан Республикасы бойынша Иш ислер министерствосынынъ миграция соравлары бойынша Управлениесининъ билдируьвлерине коьре патшалык япсардынъ дагестан участогында Россия ерине 2017-нши йылда 500 мынънан артык шет эллер гражданлары эм гражданствосы болмаган аьдемлер оьткенлер. Биз баьри миграциялык аьлди аян анъламага эм тергеп турмага керекпиз бизим патшалыклардынъ кавыфсызлыгын саклар уьшин.
– Дагестаннынъ эм Азербайджаннынъ тарихин байланыстыратаган Дербент каласында азербайджанлардынъ коьбиси яшайды. Кайдай баа бересиз Сиз олардынъ Дагестаннынъ ямагат-политикалык яшавында туткан орынына?
— Дагестанды эм Азербайджанды тарих пен туьзилген ийги авылдаслык, дослык, биргелеслик катнаслар байланыстырады. Дагестанда 140 мынъга ювык азербайджанлар яшайдылар. Бизим республика – Россия Федерациясынынъ энъ коьп миллетли субъектлерининъ бириси. Онынъ еринде саны, тили, дини, маданияты, социал-экономикалык оьрленуьв дережеси бойынша туьрли 120-дан артык халклар эм этникалык куьплер яшайдылар. Азербайджан халкы – республикадынъ коьп миллетли патшалыгын туьзуьвши Дагестаннынъ он доьрт тамырласкан халкларынынъ бириси. Азербайджанлар Дагестаннынъ оьрленуьвининъ баьри ямагат-политикалык, социал-экономикалык эм этномаданиятлык ис-аьрекетликтинъ толы ыхтыярлы катнасувшылары боладылар. Республикадынъ патшалык власть органлары Дагестаннынъ баьри халкларынынъ социал-экономикалык оьрленуьви мен байланыста баьри керекли шараларды яшавга шыгарадылар. Бас борыш – аьр халктынъ, сонынъ ишинде азербайджан халкынынъ, оьз эркли миллет маданиятын саклав, халктынъ этномаданиятлык сообщество эсабында оьрленуьви уьшин аьллер туьзуьв. Азербайджан тили – Дагестан Республикасында 14 патшалык тиллерининъ бириси. Сол тилде республикалык эм муниципаллык радио соьйлейди. Дербентте Азербайджан патшалык драмтеатр аьрекет этеди. Республикада азербайджанлардынъ Дагестан ямагат биригуьвлери ислейдилер. ДР-нынъ Дербент районы эм Азербайджан Республикасынынъ Хачмазск эм Кусарек районлары, солай ок Дербент каласы эм Баку каласынынъ Наримановский районы ара дослык-аданаслык катнаслар туьзилгенлер. Сондай йыйы катнаслар туьзилгенлер. Сондай йыйы катнаслар барын Дербент каласынынъ 2000 йыллыгын байрамшылавга аьзирлик коьруьвде азербайджан халкынынъ белсенли аьлде катнасканы шайытлайды. Бизим авылдаслар Дербентке Гейдар Алиевтинъ орамын 6-ншы номерли школа-интернаттынъ реконструкцияларын эткен. 2016-ншы йылда Махачкалада Азиз Алиевке эстелик салынган. Биз бу аданас республикага сондай косым эткени уьшин бек разымыз. Бизди шынтылай да коьп зат байланыстырады, эм буьгуьнги бизим борыш – сол байланысларды саклав эм беркитуьв.
Ак юректен Ильхан Гайдарович Алиевти Азербайджан Республикасынынъ Президенти этип сайланганы ман кутлайман. Сайлавлар сырагылары азербайджан халкы Ильхан Алиевке йогары сеним этетаганын, эл бойынша юритилетаган политикады яклайтаганын коьрсетедилер. Сизинъ Президентке белгиленген планларды яшавга шыгарувда йогары бийикликлер, Азербайджаннынъ аданаслык халкына тынышлыкты эм онъайлыкты йорайман.
(«Северный Кавказ» газетасыннан алынган).
