Сол авыл мектебин кутылганлай, 1993-нши йылда Махачкала каласындагы ДГПУ-га окымага туьскен, 4-нши курстан сонъ, оьз авыл мектебинде окытувшы болып ислеп баслаган, 18 йыл орыс тил эм адабиат дерислериннен окытувшы болган. Сонъ ДГУ-га аспирантурага окымага туьскенде, диссертациясына керек халк авызлама яратувшылыгын, авызлама соьйлевлерди, лексика, ономастика, семантика, топонимия материалларын йыйнап баслаган. Соьйтип, «Кумык тилининъ Уллуби-Юрт соьйлевлери» деген диссертациясын язган эм оны 2009-ншы йылда яклаган.
«2003-нши йылдан алып, Россия илми академиясынынъ Тил институтында илми куллыкшысы болып ислеймен, сондагы исшилер мен аьлиги замандагы баьри тюрк тиллери акында материаллар йыйнаймыз. Мен оьзим «Россиядынъ тюрк тиллерининъ электронлы диалект атласын туьзуьв» деген проект уьстинде каьр шегемен, сонынъ уьшин де, меним кумык тилиме ювык болган ногай тили эм соьйлеви акында материаллар йыйнамага деп, Дагестан Республикасынынъ Ногай районына келгенмен. Бу райондагы Терекли-Мектеб, Нариман, Куьнбатар, Орта-Тоьбе, Карагас авылларында юрип, ногай тилин аьруьв билетаган ясуьйкен аьдемлерди тавып, олардан ногай соьзлерди йыйнаганман. Сол материаллар электрон соьзлигине, тюрк тиллерининъ диалект атласына йиберилееклер. Тек ногай халкында аьлиги замандагы соьзлик йок болганы кыйынлыклар тувдырадылар, аьли язылып алынган коьп соьзлерди бир зат пан да тенълестирип болмайсынъ, савлай ногай тил лексикасында болган соьзлерди карап алгандай соьзлик болган болса, куллыгым енъил юреек эди. КЧР илми-тергев институтында «Ногайша-орысша соьзлик» шыгаяк деп эситкенмен, сонынъ баспаланып шыгувын мен де шыдамсыз куьтемен. Сонда диалект материаллары ман адабиатлык материалларын тенълестирип, тергев этер эдим. Соьзликти быйыл навруз айында шыгаяк дедилер, ама аьлиге дейим де ол йок.
Россияда яшайтаган аз халклардынъ тиллери мен кызыксынып, материаллар йыйнап, «Лингводок» деген сайтымызга саламыз. Мен электрон соьзлигин туьзип баслаганман, информаторларым Ахмет Ярлыкапов (Терекли-Мектеб) эм Назира Муратова (Куьнбатар)», – деди Зарема Калабзаровна.
Бизим Ногай районында сага ярады ма эм аьли де келмеге ойлайсынъ ма? –деп сораганда, Зарема Калабзаровна булай деп яваплады:
«Ногай халкы мага бек ювык, мага сизинъ районынъыздынъ аьдемлери бек ярадылар, ас берген бай болсын, уьйлери наьсипке толсынлар эм сонда тек яхшылыклар болып турсынлар. Кырк кийик айында мен энди куьп аьдемлери мен келмеге деп сенемен. Бизим институтыныъ исшилери – Берлин каласынынъ бойсынмайтаган университети мен эм сол ок Германиядынъ Майнадагы Франкфурт университети мен байланыс тутадылар, сонынъ уьшин, сондагы аьлимлерди, илми исшилерди эм тюрк тиллери мен кызыксынган студентлерди де Ногай районына аькелермен деп мыратланаман, баьриси онга ювык аьдем болар деп ойлайман. Баьри зат та карыж бан байланыслы, сонынъ уьшин, заманы етпей, айтув кыйын. Мен оьзим ялгыз савлай районнынъ авызлама затларын йыйнап болмайман, сонынъ уьшин, энди коьп аьдемлер болып келмесек болмас».
Не уьшин сиз тюрк халкларынынъ арасыннан сайлап, ногай тили мен кызыксынып, Ногай районына келгенсиз? – деген соравыма бу йылы явапты алдым:
Савлай Дагестанда тюрклерден, бизге, кумыкларга – ногайлар ер ягыннан да, тил ягыннан да энъ ювык, кардаш халк деп санайман, сонынъ уьшин ногайлар арасына келмеге де суьйдим. Мен ногай тили аьруьв тешкерилип каралганын, онынъ оьскенин талаплайман, сонынъ уьшин де бу ислеримди юритемен.
Зарема Кочакаевага уьстинликлер, енъил ислерди йорайман, солар аркасы ман абырайы аьли де коьп ашылсын. Бизим Ногай районга онынъ тагы да келгенин куьтемен.
В.Лукманова.
Суьвретте: З. Кочакаева эм А. Сейдибаталова (Терекли- Мектеб авыл яшавшысы).
