ЕР ТАМЫРЫ

Сансызбай – авылдынъ энъ де бай аьдеми. Ол хыйлы йыллар оьзи етекши, оьзи предприниматель болып уьйкен автопарк йыйнаган: 5 шет эллердинъ эм 5 «Газель», 3 «КАМАЗ» автомашиналары, 5 тракторы, 2 комбайны, 5 шарлаклы янъы уьйи, 4 супермаркет туькенлери, 5 кой котанлары эм 1 енъил фермер самолеты бар. «Мага эндиги не зат етпейди?» – деп бир куьн ол оьз-оьзине сорав береди эм: «Ах! Мен эндиги сав дуныяды тоьгерек айланып келейим!» – деп яваплайды. Соьйтип, ол Ер планетады да тоьгерек айланып шыгады. 
Соны этип болып, ол тагы да оьз-оьзине: «Мен бармаган ер калмады. Мага кайсы яктынъ капысы да ашык. Кой, эндиги, булай болмага ярамас. Мен эндиги аргы дуныяга да бир катнап, сондагы кардаш-ювыкларды, авылдасларды, тенъ-курларды бир барып коьрип келейим, Олар бир суьйинерлер!» – дейди бир куьннинъ бир куьнинде.
Сондай ойын Сансызбай сол куьн оьз хатынына да айтады экен. 
– Пысмылла, янакам, ол да не деген ой? Бу сенинъ эсинъе не келеди, не келмейди. Ятсанъ да, турсанъ да, халктай тувыл, бир кужыр сен! – деп, пишеси онынъ айткан соьзин макул коьрмеди.
– Сен бир де меним айтканыма разы болмассынъ. Сага баьри зат та аз, бек аз. Сен тек соны билесинъ! Халкта – коьп, сенде – аз, – деди ога Сансызбай, бу ерде хатынын бираз шымтып. 
– Ий, бар, бараяк болсанъ. Аргы дуныяга тувыл, суьйсенъ, яханнемнинъ оьзине дейим бар! Сен аьдем соьзин кайзаман тынълагансынъ? Атанъ да сондай Кудайдынъ бир кыйшыгы эди!
– Меним атам оьз дуныясын оьзи кураган, тап согыс йылларында да аьким болган. Сеникиндей болып, кимге болса сога ырыясып, тиленип-яланып юрмеген болар!
– Ийш! Тьфу, куьлейим ондай аькимге. Мунда биревге ырыясымаса да, уьйкен калалардагылардынъ алдында кайтип куйрыгын яйсанълатканын бек аьруьв билемиз туьлкидинъ!..
Мундай кызувлы хабарласув энъ ызында оьз-оьзиннен соьнип калатаган эди. Сансызбай соьздинъ теренлеп барувын тез анълап: «Эй, кой пайдасыз соьзди. Кая, бир бурышлы ногай шай аьзир этши!» – дер эди. Хатыны да соны эситкенде ок: «Буьгуьн мен сыйырды савмаганман. Туькен суьти мен аьзирлейим ме?» – деп тавысын туьрлендирер эди. Дурысын айтканда, ол сыйырларын эндиги тап 10 йылдан бери савмайтаган эди. Сансызбайдынъ аьели, мал котанларында 200-300 тувар мал саклап, суьтти, майды, пыслакты, неди оьз туькенлериннен сатып алатаган эдилер. «Аьзирлеши, суьйсенъ кара шайтан суьттен аьзирлеши!» – деп яваплар эди Сансызбай уьйренген кепте. Олардынъ уьйинде бу зат коьпте тап аьдет болып калган. Мага коьре, олар бир куьн соьйтип илиниспесе, экинши куьн оьлип калаяктай эди. 
Соьйтип, эндиги ол аргы дуныяга бир барып келейим деп аьзирлик коьреди. Сансызбай, баьри кайгы-касуветин койып, сонда баратаган йолды излестиреди. (Дурысын айтсак, ол дуныяга кеткенлерди биз де билемиз, тек соннан кери кайтканларды ша коьрмегенмиз. Сол себептен тура авыл маскарашы Темирбек: «Аргы дуныяды яман деп ким айтады? Онда, эгер яман болса, сонда кеткенлер коьпте кери кайтар эдилер», – дейтаганы аьли де эсимде).  
Бир каты куьн Сансызбай кайдан йол тапты, билмеймен, акшалы аьдемге аьли йол каерде де ашык, ахырет дуныяга оьзи билген бир йол ман кетеди. 
Соны ман ол сонда етиседи экен. Ал деп ол онда янъыларда бир-эки йылдынъ аргы ягында кеткен авылдасларын, тенъ-досларын йолыгады. Олар, онынъ мунда келгенин коьрип, ушыны ман да суьйинедилер. Баьриси де йыйыладылар. «Сен де бизге эртерек келипсинъ. Юрегинъ токтады ма?» – деп сорайдылар олар Сансызбайдан. «Йок, – деп яваплайды оларга Сансызбай. – Мен сизге дайымга тувыл, кесек заманга командировка ман келгенмен».
Олар ман аманласып, бизим геройымыз армаган кете береди. Мунда ол оьзининъ бир неше йыллар артта тайган авылдасларын, кардаш-ювыкларын, ата-анасын коьреди. «Ляйла, Сансызбай, сен де тайдынъ ма? Хош келдинъ, керти дуныяга!» – деп йолыгадылар оны бу яктагы ердеслери. «Мен оьлген йокпан, мен мадарлы болганга бу дуныядынъ да аьлин билер ниет пен мунда туьскенмен. Тезден ондагы ялган дуныяга кайтаякпан», – дейди оларга Сансызбай.
Ога айлак та бир неше йыллар артта тайган анасы янасады. Ана деген, ах сени, кайсы дуныяда да ана болып калады экен! Ол Сансызбайды бираз азгансынъ деп те аяйды. «Сага шай кайнаткан ша болар эдим, амалым, – дейди ога анасы. – Тек бизим дуныяда шайдынъ-майдынъ кереги йок.  Оьтпек, шай, мал-муьлк – ол бизде аргы дуныяда калган. Эндигиси биз ол кайгылардан босанганмыз, куватым», – дейди ол, Сансызбайдынъ коьзлерине аянышлы карап.
– Меним шайым термоста, таьвкей. Бир суткага дейим сувымайды. Танъла мен, Алла буйыртса, бизим ялган дуныяга кери кайтаякпан. Сизди коьрмеге деп келдим мунда. Меним, таьвкей, аьли шет эллердинъ, бизим Россияда шыккан энъ ийги автомашиналарым эм тракторларым, 5 шарлаклы янъы уьйим, 4 супермаркет туькенлерим, 3 банкет залларым бар. Былтыр келининъ мен бирге сав дуныяды тоьгерек айланып кыдырып шыктык! Эбим бар, Аллага шуькир, сизге де катнап келейим деп шыктым, – деди Сансызбай, юрегиндеги ниетин анасына тоьгип. – Муннан сонъ, белкиси, космоска да барып келермен.
– Барынъыз, амалым, барынъыз. Эбинъиз болган шаклы юринъиз. Тек сага, Куватым, бир тилегим бар: мунда куллык этип келген сонъ, бизден бираз армаган ер юрсенъ, сонда сенинъ алдынгы аталарынъ ман тетелеринъ бар. Оларды да бир коьрип кет, шырагым, – деп, анасы Сансызбайды уьйкен аталарына онълап йибереди. 
Сансызбай, коьрсетилген йол ман юрип, бир неше заьлимдей кенъ кыр майданларды оьтип, оьзининъ уьйкен аталары ман тетелерине етеди экен. Бу атайлар ман тетейлер аьлиги замандагылардан коьпке баскаланатаган эдилер, неге десе олар бизим шоьлликте XIX эм ХХ оьмирлердинъ басында яшаганлар. Булардынъ арасында шоьлдинъ энъ ийги аьдетлери, ырымлары, эдап оьлшемлери, хасиети аьли де каты тутылатаган болган. Олардынъ дини де коьпке терен эм берк эди. Энъ маьнелиси, булардынъ яртысыннан артыгы таза ийманлы эм эдап-йорыклы аьдемлер болган.
Олардынъ коьбисин Сансызбай Еннет бавына усаган бир ерден тапты. Ол буларга етисип, оьзининъ ким экенин айтканда, ол атайлар, тетейлер оны коьтерип алып, коьп суьйип, коькирегине бир туьйип, олтыртпага ер таппадылар.
– Алдынгы ялган дуныяда болган болсак, сенинъ сыйынъа бир малды йыгып сойган болар эдик. Бизим дуныяда ол кайгы-касувет баьриси де кери калды эм тарык та тувыл, – дедилер Сансызбайга уьйкен аталары. – Мунда биз ердеги баьри заттан да тыныш, эркин.
– Оьзинъ аман-эсен ме, балам. Балалар, уьйдегилеринъ аьруьв ме? – деп аталары оьз кезуьви мен Сансызбайдан онынъ аьли-куьни акында сорадылар. 
Сансызбай оларга аьлиги заман олардыкына коьре коьпке туьрленгени, коьп ийгиликлер: электроярык, газ, телевидение, компьютерлер технологиясы акында хабарлады.
– Сизинъ замандагы байлар бир зат та коьрмегенлер. Нешаклы малы болса да, каранъа термеде яшаганлар. Дуныя кыдырмаганлар. Мине меним аьли аргы дуныяда шет эллерде шыккан баалы автомашиналарым эм тракторларым, кой отарларым, 5 шарлаклы уьйим, 4 уьйкен туькенлерим бар… 
– Орамынъда межигитинъ бар ма? – деп сорады оннан бирден бу ерде уьндемей турган агайлардынъ бириси. 
Муны эситкен Сансызбай бираз тутлыкты. Болса да хабарын бардыра берди:
– Озган йыл келининъиз бен бирге дуныядынъ хыйлы эллерин айланып шыктык. Не коьп туьрли халклар, ерлер коьрдик…
– Оьзинъиздинъ еринъиз кайтип тозганын, бузылганын коьргенсиз бе? – деген соравы ман боьлди Сансызбайдынъ соьзин ак сакалы ерге дейим еткен узын бойлы мазаллы картлардынъ бириси. 
Бу соравды эситкенде, Сансызбай «Шоьлдинъ йоьнъкигенин булар кайдан биледилер экен, оьзлери дуныядан тайганлы революция да болган йок болар», – деп ойлады. 
– Ол затты биз ер тамырыннан билемиз, – деди сонда шетте токтаган узын каптал кийген бир агай, Сансызбайдынъ ойларын туп-тувра анълаган кимик. – Ер тамыры сизден мундагы бизге ювык. Сиз онда малды толтырып саклап, машиналар, тракторларынъыз бан ерди таптап, эзиетлеп, онынъ анасын айдаган сайын, мундагы ер тамыры ынъыранады эм кыйналады. Биз оны аьруьв билемиз эм коьремиз. Сизге, айхай да, онынъ сеси эситилмейди. Сиз ердинъ тавысын тынълап, ога аянышлы коьзинъиз, ак юрегинъиз бен бир сама карагансыз ба?
– Ердинъ тамыры тек ынъыранып калмайды. Ол сиз салган аявсыз каты яралардынъ солкылдап авырувыннан даяналмай оьксийди… Мунда бир амал тавып келген сонъ, биз сага соны аьли коьрсетермиз.
– Ер-анасы бир кере булай деп айтканын эситкенмен: не этейим, Кудайымыз мени солай яраткан, баьри байлыгым эм ыспайлыгым йогарыда ялган дуныяга каратылган. Тоьменге, ахырет дуныяга каратылган болса, мундагылар байлыгымды тийисли кепте баалаяк эдилер, – деди соьзге косылып, басына ак юннен ясалган боьрк кийген агай.
Бир кесекке тоьгеректи тыныклык бийледи.
– Биз Караногай авлагымыздынъ Териктен алып Куьмиге дейим аьр бир кесек ерин коьрип, билип келгенмиз. Отлакларды мал санына коьре карап кулланмага, заманы ман авыстырмага шалысканмыз. Биз шоьлдинъ аьр бир сесине кулак асканмыз. Кайдай ийги коьзге коьрнекли, денге дарманлы оьлен-шешекейлери, кус-янувары бар эди-ав, авлакларымыздынъ! Аьли калганы тек боьригоьз бен маьметеке, сонынъ оьзин де баьри ерде де таппассынъ. Неше булаклар, коьллер курыганлар. Такыры шыккан еримиздинъ, такыры!.. Ер тамыры баьри затты да коьрсетеди бизге! – деди оькинишли тавысы ман баягы ак сакаллы бийик бойлы карт. – Соьйтип ерди кулланмас аьдем деген!..
– Ер тамыры тек бир ол заттан тура ынъыранмайды. Шоьл уьстинде бизим заманларда тутылган, биз оьсиет этип калдырган аьдетлеримиз, аьдемлер арасын йылувлыкка, аданаслык-кардашлыкка толтырган катнасувларымыз, шынты эрликтинъ, аьдемшиликтинъ белгилери, энъ де маьнелиси – бизим ана тилимиз йойылып туры. Тил йойылса, оьзге не калмага болады ногайдан?.. Биз юзлеген йыллар бойы тутып келгенмиз бу байлыктынъ баьрисин. Неге эндигиси баьри затлар да йойылады?  – деди бу ерде баягы узын каптал кийген агай.
Сансызбай терлеген манълайын бетявлыгы ман сыпырды. Сога карамастан, онынъ савлай басы да, бети де тер сувына баткан эди.
– Бизде аьли ана тилди, аьдетлерди, табиатты саклав яктан патшалык бойынша туьрли программалар кабыл этилинеди. Айланганда бир конференциялар озгарылады. Соларга баьри ерлердеги ногайлар да келедилер… – деди Сансызбай эсап берген кимик.
– Сизинъ кабыл этип алган карарларынъыз тек куры карар болып каладылар. Дурыс, олардынъ арасында ийгилери де йок тувыл болар. Ама биреви де толы кепте яшавга шыгарылмайды. Сиз 2-3 йылда коьз алдатув уьшин бир ислер эткендей боласыз. Тек сиз бир затты анъламайсыз, сиз кара халксыз бир неше аькимлеринъиз бен соларды оьткересиз. Оьзинъиз той этесиз, оьзинъиз тоьринде олтырасыз. Аькимлеринъиз коьпте кара халктан айырылган. Баьлелеринъиздинъ коьбиси соннан. Олардынъ ашавы да, яшавы да – баска, халктыкындай тувыл. Олар оьзлерининъ олтырган ерлериннен эм коьликлери ишиннен авыл яшавын коьрмейдилер. Белкиси, коьргиси де келмейтаган болар, – деди алдынгы узын бойлы карт. – Бурынгы кадыларды, аьпендилерди, старшиналарды биз не шаклы яман десек те, олар халк ишинде болганлар, онынъ арасында юргенлер. Тоьбе басына шыгып, халктынъ ойын да тынълаганлар. «Эл мен коьрген уллы той, элсизден Алла сакласын», – дейтаган эдик биз дайым да. Элсизлер де дуныяга ие шыккан заманлар келген экен…
– Кая, айтшынъыз, сиз аьли кайдай аьдетлерди саклап калдыргансыз? – деп сорады Сансызбайдан узын сакаллы мазаллы агай.
– Кыз айттырув, той этуьв, тувган куьнлерди белгилев… – деди Сансызбай, эсинде болган аьдетлерди атап.
Басына ак кийгиз боьрк кийген карт аьдем:
– Сизинъ тойларынъыздынъ шынты ногай саьвлеси тайган. Йыравлардынъ толгавлары занъырамайды, сарынлардынъ, шынълардынъ оьзлерин де йырлавды койгансыз. Бизим замандагы тойлар сав авыл-элге байрам болып озатаган эди. Сизинъ аьлиги тойларынъыз авылдан, уьй-азбардан кашып, доьрт те ягы капавлы мекан ишинде оьтеди. Сондай меканларды байларынъыз саладылар эм сизинъ акшанъызды сермейдилер сизден. Ондагы сазлар кышкырыгыннан тойга келгенлер бир-бирин эситпейдилер, хабарласып, аьллесип болмайдылар. Ол не эткен той?.. Оьлиди ерлестируьв аьдетин де сиз коьп ягыннан бузгансыз. Авылдынъ кайдай ясуьйкен аьдемлери яназыга турмай эрек кашадылар. Дувасларга ишип келетаганлар да бар. Ондайларды анасын айдап таяк пан азбардан кувмас па?! Олар оьлиге авырлык келтиредилер, аьдет-намысты бузадылар, наьлетлер!.. – деп соьзге косылды.
Сансызбай юмган авызын да ашпады.
– Сизге бизим аьруьв аьдетлерди кайтадан тургызбага эм, энъ де маьнелиси, соларды юритпеге, балаларга да уьйретпеге бирев де буршав бермейди. Тыйдажлык этетаган каьмуьнислеринъиз де эндигиси йок. Баьри зат та оьзинъиздинъ колынъызда, – деди узын капталдагы карт. – Тек сиз не ойлайтаганынъызды билуьв кыйын. Баьри зат та сизинъ ишинъизде, сонынъ уьшин бизим маслагат: сизге ал деп оьзинъиздинъ ишинъизди эмлемеге керек! Олай дегенимиз, ишки дуныянъызды, ян-акыл анъламынъызды. 
Муннан сонъ бурынгы агайлар Сансызбайды ога ердинъ тамырын коьрсетпеге алып кеттилер. Сонынъ уьшин бир-эки басамакка тоьмен туьспеге керекти. Картлар – алдыда эм артта, Сансызбай олардынъ ортасында барды. Онда элтейтаган йол бираз каранъа болса да, коьз алдындагы баьри зат та коьринеди. Сансызбайдынъ мундагы ердинъ туьзлигине тамашасы бек келди. Бир шукыр да, тоьбешик те йок, ер тактадай тегис. Сувык та тувыл, исси де. Ызында эректе бир заттынъ яркырап турганы коьзге илинди. Ол зат тоьгерекке оьзиннен ярык тоьге эди. Янасып келгенде, Сансызбай ердинъ йогарыннан тоьменге карап туьсетаган бир уьйкен деген де уьйкен, ап-ак яркырап турган тамырды эследи. Ол тамыр шоьл уьстиндеги оьленлердинъ тамырына бек усайтаган эди. Тек оларга коьре оьлшеми юз кере уьйкен болар. Ол тири эм арада бир козгалгандай болып кетеди. Тамырдынъ шаркындагы коьп йолаклары эм ойылган сызыклары, оны айлак бек картайган аьдемнинъ бетине усатады.
– Биз мунда келгенде онынъ шаркында сийрек бир-эки тыртыклар эм сызыклар бар эди, – деди Сансызбайга янында турган узын ак сакаллы агай. – Ол йолаклар муннан бир 70-80 йыллар артта косылып басладылар. Боьтен де ызгы 20-30 йыллар ишинде ер тамыры солар ман айлак та коьп сызылды…
Сол эки арада бирден тап, бир тири аьдем кимик, тамырдан ынъыранув сес шыкты. Экинши секундада ол тынды. Болса да ынъыранув сесининъ янъыравыгы ердинъ туьбине дейим кеткени сезилди. Ер туьбинде де сол сеске алыс, сагыр кепте шыккан бир авыр тавыс явап берди. Тынълаган аьдемге ол тап бир миллионлаган йыллар арттагы динозаврлар бир-бирине сес беретагандай болып шалынды. Бир йырма-отыз секундадан сонъ, ердинъ туьбинде шынжырга байланган бир авыр шелек куйы ишине туьскендей сес шыкты да, соьнди…
– Ердинъ тамыры арада бир соьйтип ынъыранып алады, – деди Сансызбай ман келген агайлардынъ ишиндеги узын капталлы карт. – Ол муннан бир 40-50 йыллар артта соьйтип ынъыранып баслаган болар. Онынъ ынъыранувы, эслеген боларсынъ, тап аьдемдикиндей, эм ол зат бизим шоьллигимиздинъ тозувын, онынъ уьстиндеги оьлен-шешеклердинъ йойылувын, ким калай болса оны ярып, байлыгын алувы, оны аявсыз таптап, туьрли кокысларга толтырувы ман байланыслы. Ама тек ол зат та тувыл онынъ ынъыранувы. Ер тамыры аьдемлер арасындагы ийманлык, аьдемшилик азаювы ман байланыста ынъыранады. Ер – ол бизим анамыз! Баьримиздинъ де. Онынъ ынъыранувын тири аьдемлер арасында аьли ялгыз тек сен эситип турсынъ…
Коьрген суьврет Сансызбайдынъ юрек-муьшесине тиймей болмады. Ол, сонда ок кери кайтып, ер уьстине келгенде, тувган ерди, онынъ табиатын, тилди аявлав, коршалав кереги акында аькимлерге, халкка билдирмеге эм бу ягыннан баьри болган куьшин салмага соьз береди…
Муннан сонъ бир хыйлы заманлар оьтти. Сансызбай ер уьстине коьпте кайтып келген. Ол алдынгыга коьре уьндемес, ойшанъ болып токтаган. Тек болса да ер астына барганы, аргы дуныядагы атайларды, ердинъ тамырын коьргени акында аьли уьшин биревге де бир зат та айтпаган. Берген соьзин де аклап баслаганы коьринмейди. Уьндемей оьз алдына юреди. Неге экен? Оны бирев де билме