Язганынъды, йыйганынъды аявлап онъарып халк авызына салып кетпеге керек. Ол ис оьзи-оьзиннен болмайды.
Мен бу маьселеди айтаман аявлы окыйтаган, ойлайтаган аьр бир затты шегип карайтаганларга, неге десе кайбиревлер язганына, эткен исине дурыс баа бермейдилер. Ама оьз акында ер-ерде кара халктынъ авызын аштырып неди болса соьйлейдилер. Этпеген исин де мен булай эткен эдим, аьне затты, мине затты язган эдим деп халктынъ ишин шыгарадылар. Аз болса, баска авторлардыкын урлап яде сога келистирип ойларын, йыр анъларын аладылар. Эткен исти таза намыс пан этпеге керек.Тилде суьек йок. Не де айтпага болады. Орыслар айтканлай, «желаемое выдает за действительность» дегенлей.
Мен ойлайман: аьр аьдемнинъ эткен исининъ шайытламасы болмага тийисли. Эгер язсанъ, онда ялган соьз болмага керек тувыл. Кара халкты алдап, кулакка кирмеген юмакларды орамда айтып юруьв – бек келиссиз эрши зат. Кайбиревлер аз болса газетада, радиода, телевидениеде оьзлери этпеген ислерин мен эткенмен, меним кардашым, тувганым эткен деп интервьюлер берип, халктынъ басын алдайдылар, яс-явкады терис йолга саладылар. Аьне сондайлар бизим арамызда аз тувыл, куьннен-куьнге коьбее бередилер.
Мен бу соравларды не уьшин коьтердим? Неге десем сол Тахир-досымнынъ мерекесинде бизим белгили йырлавшымыз Руслан Яриковтынъ йырлавында «Кара коьзлер» деген Магомет Кожаевтинъ соьзлерине, бу сыдыралардынъ авторынынъ анъына язылган йыр занъырап шыкты. Руслан Яриков оьктемсип: «Бу залда олтыры «Кара коьзлердинъ» музыкасын язган композиторымыз Яхъя Кудайбердиев!» – деди, мага карап ымлап. Меним коьнъилиме де аьруьв болды. Сонъ бир кишкей заман да кетпей, Яриков тагы да микрофонга шыгып: «Аьйип этпенъизтагы, соьлеги мен йырлаган йыр Залимхан Зинеевтики болыпты экен», – деди. Мен ол затка уьйкен тамаша эттим. Яхшылык болып турган йосыкты бузгым келмеди, уьндемедим.
Муннан сонъ мага Руслан Яриков оьзи янасып, булай деди: «Яхъя Таймасханович, мага сизинъ алдынъызда да, эл алдында да бир аькис болды. Биревлер тувра келип каныктылар, сен неге «Кара коьзлерди» Я.Кудайбердиевтинъ йыры деп айтасынъ. Оны ша язган З.Зинеев, буьгуьннен армаган карап сен олай хабарынъды кой деп». Айткан аьдемлердинъ атлары да белгили. Коьп-коьз коьре, сен яшап турган мезгилде де сенинъ колынъдагына ие шыгып, тартып алаяк боладылар. Не оьмез аьдемлер яшайдылар бизим касымызда!.. Суьймегенди суьйдирип, айтпаганды айттыраяклар.
Аявлы ямагат, «Кара коьзлер» – деген йырымызды мен Магомет Кожаев досым ман 1972-нши йылда Махачкалада Х.Нурадилов атындагы орамдагы квартирада язганмыз. Сол квартирада Нариман авылдынъ яслары: С. Абдулхамитов, М.Кожаев, Д.Зармамбетов, З.Максутов, А.Янбаев йыйылатаган эдилер. Биревлери сол уьйде турганлар. Мен аян билемен: ол уьйде яслар там газетасын шыгарып, оьз ятлавларын илетаган эдилер. Сондай бир кешликте биз йыйылганда, Магомет-досым ойнай берип: «Кара коьзлер калай мага карайды, кара коьзлер калай мага ярайды», – дей койды. Мен де сол ерде ок та бу соьзлерге анъ яздым. Бирден анъ шыгып кеткенине суьйинип, куванышым колтыгыма сыймай, мутпайым деп уьйге шавып келдим де, нотасын яздым, баслап тек эжуьвдикин (припев). Неге десем, артык соьзлер йок эди. Сонъ Магомет алгасав уьстинде эки куьплетин язды эм айтты. «Досым, сага бу соьзлер болып тураяк музыканъды ызына еткермеге. Сонъ мен сага оны аьруьв этип терен маьнеде уьш-доьрт шувмак этип язып берермен», – деди. Йырды язып битипбитпей, бизим досымыз эм йырлавшымыз Суьйимбек занъыратып йырлап, бас деп ногай студент кешликлеринде, сонъ концерт сахнасына шыккан. Ога баьри нариманшылар да шайыт. Суьйимбек-досым баскалай Магомет экевимиздинъ «Коьл ягага коьриспеге келмединъ», «Фатира», «Нариман», «Кешелер» деген йырларымызды биринши болып элге эситтиргенин аян биледилер бизим тенълер. Баягы айтатаганым, бизим Магомет экевимиздинъ «Кара коьзлеримиз» айлак та бир белгили эм суьйдимли йыр болып кетти. Бу куьнлерге дейим де ол коьп йырлавшылардынъ репертуарларына киреди.
Мен анълайман, коьплердинъ коьзлери кызадылар «Кара коьзлерге». Нетерсинъ, энди сол абырайды Алла-Таала Магомет экевимизге берген болартагы. 1972-нши йылдан алып аьр ногайдынъ тойында эм концертлерде «Кара коьзлер» йырланып, концерт сахнасынынъ бийкеси болып келеди.
Мен аьйип этпеймен билмегенлерге. Биле турып ялганнан ягатаганларга бек тамаша этемен. «Оьтириктинъ оьркени йок» – деген атайлар. Бир ерде сол оьтирик шыгып кала кояды. Ногайымыздынъ маданият оьрисинде «Кара коьзлер» халк йырына айланган десек, оьтирикши болмаякпыз. «Кара коьзлер» темасына коьп йырлар язылган.
Мысалы, Заида Зинеева бу йыл мага Залимхан Зинеевтинъ оьз колы ман язган 54 йырынынъ списогын аькелди. Мен сол списокта Магомет Кожаевтинъ соьзине язылган бир йыр да таппадым. Ол списокта 12-нши номер болып С.Аджиковтынъ соьзлерине язылган «Кара коьзлер» деген йырын коьрдим. Ол йырды Залимхан Оразакаевич оьзи йырлайтаган эди. Сол йыр басланады булай соьзлер мен: «Ох, кара-кара, сенинъ коьзлеринъ», – деп. Бу йырдынъ эм баска коьп йырлардынъ атлары бар, тек ноталары йок. З.Зинеевтинъ оьз колы ман язып кеткен бир 10 йыр эсабы бар. Олай дегеним, ятлавлар бар, авторлары ман анълары йок.
Мен Залимхан Оразакаевичтинъ аьели – абамыз Кайтарханга эм кызы Заидага коьрсеттим кайдай куллык этип турганымызды З.Зинеевтинъ 70 йыллык мерекесине багыслап. Республикамыздынъ маданият министри Зарема Ажуевна Бутаева ман кенъесип, районымыздынъ аькимбасы Мухтарбий Аджековка хат яздым. Червленные Буруны авылымыздагы маданият уьйин Маданият дворецине айландырып, онынъ статусын коьтермеге керек деп. Оннан сонъ сол Дворецке композиторымыз эм йырлавшымыз Залимхан Зинеевтинъ атын бермеге. Бу хатты язаяктан алдын 2017-нши йылдынъ 1-нши караша куьнинде районымыздынъ баьри маданият куллыкшыларын йыйнап, ис йолдасларым алдында сол соравларды коьтердим. Баьримиз де бир ойга келдик. Залимхан Зинеевтинъ мерекесине рас барып, не куллыклар юритпеге керегин алдыларына борыш этип салдым. Сонъ оьзим сыйлы агамыздынъ 10 йырын нотага туьсирдим. Эсимде, белгили йырларын эм Залимхан Оразакаевичтинъ ноталы йыр йыйынтыгын шыгармага керегин айтканман. Кельдимурат Куруптурсунов ога шайыт, неге десе мен ога сол йырларды туьзетип онъламага бердим. Калган 30-дан артык йырларын элден йыйып, йырлатып еткерермен деген Заида-карындасымызды мен буьгуьнге дейим де коьргеним йок.
Баскалай, ол 54 йырдынъ списогында мен коьрдим Залимхан Максутовтынъ Аскербий Киреевтинъ соьзлерине язылган «Турналар», М.Авезовтынъ «Суьйгенимнинъ бол йыры», Яхъя Кудайбердиевтинъ анъына М. Авезовтынъ соьзлерине язылган «Кешелер, бизим ногай кешелер» деген йырларын. Менде «Кешелер» деген эки йыр бар. Магомет экевимиздики сол 1972-1974-нши йылларда язылган. Мурат экевимиз 1984-85-нши йылларда язганмыз. Мурат-досым биринши болып «Кешелер, кешелер, бизим ногай кешелер» деген ойды айткан. Терекли- Мектебке кобан ногайлардынъ артистлери Валерий Казаковтынъ етекшилиги мен конакка келгенде, арасында яс йигит Асау Султанбеков та бар эди. Бизим Мурат-досым ман язган йырымыз кобанлардынъ юрегине бек якын тийди. Сраждин Батыров, Асау Султанбеков эм баска яслар болып «Кешелер, кешелер, бизим ногай кешелер», – деп танъга дейим йырлап, «Золотое руно» конак уьйин, ногайша айтканда, басымызга кийгенмиз. Бизден сонъ «ногай кешелер» деген соьз Асауга айлак та бир ярап, ол оьзининъ «Ногай кешелер» деген кайдай бир ярасык йырын язган.
Бир ятлавга неше композитор да анълар язбага болады, тек анълары туьрли болмага керек. Сол йырлардынъ нотасына карасанъ ок та, баьри соравлар да оьз-оьзиннен шешилип каладылар. Биревдинъ йырына ие болув – ол урылык, плагиатство. Закон бойынша сондай ис дембиге тийисли. Заидадынъ алдына Залимхан Максутовтынъ «Лейся, песня» деген ноталы йыйынтыгын ашып, «Турналар», «Суьйгенимнинъ бол йыры» деген йырларын коьрсеттим. Баьриси 31-йыр сапатлы кепте язылган. Бу композиторымыз Залимхан Максутовтынъ юзи. Экиншилей, мен ога «Меним сазым» деп Махачкалада шыккан оьзимнинъ музыка йыйынтыгымды коьрсеттим. Ишине йырлар, романслар эм хорлар киргистилген. Баьриси 100 йырлардынъ нотасы баспаланган. Сол йыйынтыктынъ 126-127-нши бетлеринде 46 йыл узагына суьйгенлерге ян да яшав бермейтаган Магомет Кожаев пен язган «Кара коьзлер» деген йырымыз оьз сыйлы орынын тутканын коьрсеттим. Баскалай, «Кара коьзлер» бир йыйынтыкта да баспаланып коьрмегенмен. Ол тек 2006-ншы йыл йыр кебинде биринши йолай баспаланып шыккан. Бир композитор да бу текст пан таныс болмаган. Халк авызына эм эслерине «Кара коьзлер» тек йыр болып туьскен.
Соьздинъ савы яхшы. Дайым да дурыс соьйлейик, дослар! Сондай да бир терен соьйлегимиз келсе, туьптен алып, ойлап карап, билмегенинъди сорастырып билип, ызына шыгып, сонъ кенъеспеге керек. Белгили йырлавшымыз Римма Утемисова (Кобаннан) оьзининъ йыр дискында билмей калып Залимхан Максутовтынъ А.Киреевтинъ соьзлерине язылган сол баягы «Турналар» деген йырын Залимхан Зинеевтики деп язады. Энди ойлап каранъыз, ызы кайдай баьлеге йолыгады. Акыйкатлай айтканда, бу эки композитордынъ арасында ойра салып, кардаш-тувганларды ашшы этеди. Мен, сол дискты коьргенде, Р.Утемисовага телефон ман занъ согып, айыплав соьзимди айтканман. Тагы да биревлер З.Зинеевтинъ ювыкларына айтады экен: «Ф.Абдулжалиловтынъ соьзлерине язылган «Ленин акында йыр» – ол да Залимхан Зинеевтики», – деп.
Мен Заидага анълаттым, бу йырды язган белгили куьржи композиторы Вано Мурадели, Карашай-Шеркеш еринде фестиваль озганда. Сол заман белгили опера, симфония язатаган В.Мурадели коьп кавказ поэтлердинъ соьзлерине музыка салып кеткен, ишинде ногайдыкы да бар. Соьйтип Заидады кавсындырдым янъылып коймасын деп. «Ленин акында йыр» оьзи «Йырым меним ушып кет» деген Черкесскте шыккан ноталык йыйынтыкта баспаланып, сонынъ биринши бетинде туры. Онда язылган: «Соьзлери Ф.Абдулжалиловтыкы, анъы В.Мураделидики», – деп. Не вакытта да эринмей сорап билмеге керек. Куьржи халк пан эрисуьв бек кыйын болар. Селекеге калмайык. Оннан баскалай да бизим маданиятымызда коьп йыл узагына куллык этип келеяткан кайбиревлер, элимизде бар бирем-сирем композиторларымыздынъ язган йырларын да билмейдилер. Ясларга аьйип те йок. Аьр заманда да токтамай кайтаралайман: ясларга да эм ис йолдасларыма да, плагиатство деген заттынъ ызы уьйкен баьле мен кутылады, койынъыз оны деп. Савболынъыз. Колым яхшылыкка тийсин.
Я.Кудайбердиев.
