«Занъыра, йырым, халкыма!»

      Айтувлы ногай халкынынъ оьнерли кызынынъ яратувшылыгы ман танысув казан айынынъ сувык куьнлерининъ бирисинде озаягы белгили эди. Норильскте яшайтаган баьленше ногай аьеллер концертке бармага суьйдилер. Концерт Талнах-Норильск каласынынъ орталыгында орынласкан уьйкен эм ярасыклы меканлардынъ бирисинде – В.Высоцкий атындагы Маданият орталыгында озды. Концертке келгенлерди меканнынъ аятында кобызда тартылган ногай анълары ман йылы йолыктылар.
       Коьп кетпей, сахнадагы шымылдык ашылады:
       Концертке Норильск каласынынъ басшысынынъ орынбасары Лидия Александровна Лео эм ногай миллет комитетининъ ассоциациясынынъ басшысы Оразмагомед Келдалиевич Зармамбетов Керуьв Кавказдан келген айтувлы йырлавшыды саламладылар. Концерт барганнан-барган сайын кызыклы бола берди. Мая Рамазановадынъ йырлары концертке келгенлердинъ баьрисинде де йылы сезимлерди тувдырдылар. Олар, юреклери оьктем болып, куванып, йырлавшыды коьпке дейим сахнадан йибергилери келмей турдылар. Саьаттен артык заманды ногай халкы аяк уьстинде карс согып, йырлавшыга сыйын билдирип, ога коьп ярасыклы шешекейлерди савкатладылар.
      – Ногай йырлары буьгуьн бу меканда йыйналган баьри аьдемлерди бириктирдилер. Йырлар терен маьнели экенлерин анъладык эм суьйип тынъладык. Алыс Керуьв Кавказдан келген йырлавшыга уьйкен муьсиревимизди билдиремиз. Мая Султанбековнага каламыздынъ басшысы атыннан Разылык хатты эм керуьв каламыз онынъ эсинде коьпке калсын деп, савгалар беремиз,– деди Норильск каласынынъ басшысынынъ орынбасары Л.Лео.
Норильсктен сонъ, Мая элимиздинъ коьплеген керуьв калаларында концертлер мен болды. Барган ерлеринде ол халктынъ коьнъилин коьтерип, оьзининъ оьнер дуныясы ман таныстырды.
     – Бириншилей айтаяк болатаганым, мен оьнерли аьелде тувып-оьскенмен. Аьелде анам да, онынъ кардашлары да, тетем де йырлавшылар, кобызга тартылган аьдемлер деп белгили. Савлай яшавым бойынша ногайдынъ анълары, ярасык бурынгы йырлары кулагыма шалынадылар. Сол зат мага сазды да, йырды да суьйип уьйретти, – деди ол мага.
     Мая Султанбековна Рамазанова Минераловод каласынынъ янында орынласкан сынъар ногай Канглы авылында татым аьелде тувып-оьскен. Анасы Тамара Джамбулатовна Алиева яслыгында ярасыклы эм оьнерли аьдемлердинъ бириси эди. Онынъ ярасыклы занъыравлы тавысы аьлиге дейим де авылдасларынынъ эсинде. Мая да тоьгеректе айтылган кобызшы Тамарадынъ кызы болган. Тамара сав яшавын Минераловод каласынынъ аэропортында ислеп келген, аьли болса, ол тийисли тыншаювда.
     – Анамнынъ тавысына етеек аьдем йок эди. Ол йырласа, тоьгерек якты занъырататаган эди. Аьелимизде баьри кардашларымыз оьнерли аьдемлер боладылар. Айтпага, кардашым Курман Алиев – йырлавшы, тетем Лидия Бодракова белгили кобызшы, кардашым Казбек Бодраков – уста йырлавшы, ол гитарада да ойнайды, оьзи йырлар язып, оларды йырлайды. Коьплерге онынъ йырлары ярайдылар. Курман ман Казбек аьвелги Канглы авылынынъ «Алтынай» ансамблинде йырлаганлар.
Коьп йыллардан бери аьелимизде йылы йолыгыслар озгарув ийги аьдетке кирген, сол йолыгысларда биз бир-биримиздинъ оьнерлеримиз бен танысамыз, анамнынъ исси ногай шайы бизди тагы да бек татым эм ювык этеди, – деди Мая.
      Мая Рамазановадынъ яс куьнлери Ставрополь крайынынъ Минераловод каласынынъ янында, аьвелги «Кырк-авылдынъ» тоьсинде сынъар калып турган ногай авылында озган. Авыл мектебинде окыган йылларында Мая катнасувга бек амырак аьдем болган. Ол оьзининъ татымлыгы ман, алаллыгы ман, балдай таьтли соьзи мен аьр аьдемди оьзине тартып билген. Маяга сондай кылыкты бала шагында онынъ тетеси акылына синъдирип билген.
      – Авыл мектебинде окыган йылларым яшавымнынъ энъ де наьсипли шагы болганлар, – деп эскереди Мая. – Авыл мектеби меним экинши суьер уьйим эди. Окувга асыгыслы баратаган эдим.
      Баьри маьселелеримди, сырларымды акыллы эм танъ кыймасым деп санайтаган окытувшым Т. Букреевага билдиретаган эдим. Ол аьр биримиз акында ойланатаган эди. Аьлиге дейим сосы аьлемет аьдем мен катнасаман, етимислерим мен боьлисемен, аьр байрамга оьз кутлавларымды этемен, – деп йылы соьзлери мен эскереди Мая оьзининъ суьйикли окытувшысы акында. Оьзи мен бир класста окыган кыймасларын эм досларын, окув йылларын, Мая кайдай да бир йылувлык пан эсине туьсиреди.
      – Аьлиги куьнде сосындай аьлемет аьдемлер мен бирге окыганыма оьктемсиймен. Куьн сайын мектебте кайдай болса да бир шаралар озгарыладылар эм биз оларда суьйип катнасамыз. Суьйсенъ йырламага, кобыз тартпага, ятлавлар айтпага, сахнага шыгып, актерлык усталыгынъды коьрсетпеге, айтувлы шаирлердинъ ятлавларын яттан айтувда сынаспага, ярасык шепкенлерди колынъ ман тикпеге, сонъ оларды кийип коьрсетпеге, байрамларга багысланган шараларды аьзирлеп, оларда катнаспага боласынъ. Оннан баска болып, спорт ярыслары да, баска сынаслар да уйгынланадылар. Коьзим кызып, баьрисинде де катнаспага суьетаган эдим. Боьтен де, спорт ярысларында уьйкен кызыксынув ман ортакшылык эткенмен. «Тек алдыга эм енъуьвге!», «Сыйлы биринши орын – меники», – деп мен канымды-янымды салатаган эдим, эм аьр заман сыйлы биринши орын меники эди. Спорт бойынша, уста окытувшы эм тренер Виктор Умарович Ажбекиров мени коьп затка уьйретти. Ол мага эс этти эм спортка тартты. Соны ман, енъил атлетика ман каьрлеп басладым. Баьри сынасларда сыйлы биринши орынды алып турдым. Энди мен оьзимнинъ орыныма кимди калдыраягымды билемен деди бир кере коьнъили коьтерилип, оьктемсип мага окытувшым, – деп эскереди Мая.
      Замандасымыз оьз окытувшыларына уьйкен муьсиревин билдиреди. Сол йылларда ол спорт гимнастикасы ман, баскетбол ман, спорттынъ коьплеген туьрлилери мен каьрледи. Сонда Мая Рамазанова Ставрополь крайынынъ эм Минераловод районынынъ коьплеген язлык сынасларынынъ чемпионы болды. ГТО-ды йогары етимислер мен берди эм колына комитеттинъ кагытын алды, тек соны ман ол токтамады, СССР-дынъ енъил атлетика эм баскетбол бойынша спорт устасына кандидат болды.
      Мектебти кутылганнан сонъ, колына кеспи алар мыратта, Мая Ставрополь каласында орынласкан оькиметлик педагогикалык институтына ден савлык тербиялав факультетине окымага туьсти. Окувды 1984-нши йылда етимисли кутылып, Мая спорт бойынша окытувшыдынъ кесписин алып, тувган Канглы авылына кайтты, эм авыл мектебине ден савлык маданият бойынша окытувшы болып куллыкка туьсти. В. Ажбекировтынъ куванышы койынына сыймады. Окувшысы онынъ маслагатына тынълап, мырадына еткенине куванды.
     Авыл мектебинде ислеген йылларында Мая Султанбековна оьз сулыбын оьстируьв мен каьрледи. Соьйтип, ол «Ногайдынъ халк ойынлары» деген оьз методикалык кулланмасын туьзди эм оны дерислеринде кулланып баслады. Сол кызыклы тема бойынша ол Эркин-Халк эм Астрахань областининъ Растопуловка авылында да оьзининъ туьзген дерислери бойынша мастер-класс коьрсетти. Сол илмилик исин белгили Савлайроссиялык йыйынтыкларында да баспалады, оьзге куллыклары ман коьплеген конфенцияларда катнасты. Сонынъ уьшин окытувшылар коллективи арасында ол йогары сыйга, мектебтинъ басшысынынъ разылыгына эм муьсиревине тийисли болып турды.
      – Оьнер йолына калай абытладынъыз? – деп сорайман Маядан.
      – Оьзим де анъламай калдым. Айтып озганымдай болып, яслык куьнлеримнен алып мектебте озгарылатаган коьплеген шараларда йырлайтаган болдым, хорда катнастым. Сонъ Канглы авылынынъ маданият уьйинде туьзилген «Алтынай» вокал-инструментальли ансамблинде оьз йырларымды йырлап басладым. Бу йыл мен оьнершилик пен каьрлейтаганлы 40 йыл толаяк. Сол заманнынъ ишинде мен туьрли оьлшемли коьплеген саз эм йыр конкурсларында орыс тилинде де, ногай тилинде де йырлап, биринши орынларды алдым. Боьтен де, Римма Утемисовадынъ орыс тилиннен коьширген йырлары уьйкен кызыксынувлыкты тувдырды. Галина Юсуповадынъ ятлавларына анъ язып йырладым. Суюн Капаевтинъ, Фарида Сидахметовадынъ,Зухра Булгаровадынъ, Салимет Майлыбаевадынъ, Шамиль Аракчиевтинъ, Асан Наймановтынъ ятлавларына анъ язып, оларды йырга авдарганман.  Репертуарымда халк йырлары да бар, айтувлы эм белгили Россия йыршылары Елена Ваенгадынъ, Любовь Успенскаядынъ йырларын да йырлайман. Бу йырларымды халк бек яратады, – деп суьйинип хабарлады йырлавшы.
Бу куьнлерде Мая Карашай-Шеркеш Республикасынынъ оькиметлик ногай драма театрынынъ артисткасы болады.
      Аьелинде Мая Рамазанова бек юмсак юрекли ана, йолдаслары ман да танъ, аьдемшиликли. Онынъ кушагында эки ярасыклы кызы Людмила ман Милана тербияландылар, оларсыз Мая-аьптей яшавынынъ ярыгын да коьрмейди. Людмила бу куьнлерде косметолог болып ислейди. Аьел туьзген, эки увылын  оьстиреди. Кенжепайы Милана – художник-кувыршакшы. Коьп йыллар бойынша оьз коллары ман Милана куршакларды ясайды. Олар тек Россияда белгили тувыл. Милана оларды Австралияга, Францияга, США-га, Англияга, Германияга, Швейцарияга да йибереди. Милана ман Шамильде Данияр деген аты ман аьлемет яслары оьседи. Былтыр Мая оьзининъ эри Шамиль мен белгили «Поле чудес» атлы телеберуьвде катнастылар. Мая онда ногай йырды занъыратып йырлап эситтирди. Маядынъ кызлары йогары билим алганлар, кишкей заманыннан алып йырлап та биледилер, кобызды да занъыратып ойнамага боладылар, аналары ман бирге концертлерде де йырлайдылар. «Ат туягын тай басар» дегендей, оьнерли анадынъ балалары аналарына усаганлар.

А.Тамакаев,
Новый Уренгой каласы.
Суьвретте: Мая Рамазанова.