РОССИЯДА ДАНЪКЛЫ АТЛАР КОЬП

      Мен Дагестан Республикасынынъ Ногай районынынъ орталыгы Терекли-Мектеб авылында  тувганман эм яшайман. Ногай район  бизим аз санлы халкымыздынъ маданият орталыгы эм уьйир болып яшайтаган ери. Дагестан халкларынынъ туьрли туьсли оьрнегинде бизим халк тийисли орынды тутады. Бизим шет-кырыйсыз шоьл Дагестаннынъ бийик тавларын армаган алып бардырады. Эркли, йигерли, акыллы, коркув билмейтаган тавлылар эм сабыр, талантлы, яшав-турмысынынъ эм акыл-ойынынъ оьз кеби болган ногайлар Дагестан юзинде бир оьрнек болып турадылар. Шаирлер, язувшылар, суьвретшилер, музыкантлар эм баска яратувшылык кеспилердинъ ваькиллери аркасында бизди биледилер, суьедилер эм сыйлайдылар. Олар тувган ердинъ эм тилдинъ  ыспайлыгын, бизим  халктынъ акылын, оьмирлердинъ теренине кететаган аьдетлерин данъклайдылар. Меним Дагестаным – уллы Россиядынъ бир кесеги.
      Алыс Сибирьде, онда тамырласкан халк – хантлар ман  бирге окыганда, биз, окувшылар,  оьзимиздинъ тептерлеримизде язатаган эдик: «Россия – меним тувган уьйим эм меним ювык аьдемлерим». Мени мен  бир класста окыйтаган хантлар тувган уьйине суьйим акында, Сибирьдинъ куваты, тайга, кыр бугалар, сибирь кенъликлери акында язатаган эдилер. А мен болсам – Дагестан тавлары, Ногай шоьли, боьригоьзлер, халкымнынъ уллы тарихи акында хабарлайтаган эдим. Баьримиз бирге косылып  бизим уллы Россиядынъ акында язатаган эдик. «Бу  баьри де – бизим Россия, биз оьсип уьйкен болармыз эм сенинъ атынъды данъклармыз!» деп айтатаган эдик.
     Мага наьсип болды уллы эм куватлы элде – Россияда тувмага. Пушкиннинъ эм Лермонтовтынъ, Толстойдынъ эм Достоевскийдинъ, Чайковскийдинъ эм Мусоргскийдинъ, Расул Гамзатовтынъ эм Фазу Алиевадынъ  элинде. Мен оьзимнинъ тептеримде эстен кетпес ногай поэтессасы Кадрия Темирбулатовадынъ ялынлы сыдыраларын язаман: 
Сол шоьлликте куьн саьвлеси айлак мол.
Язлык танъы сол шоьлликте атады,
Эм туьнлерде малкылдаган юлдызлар
Шоьл тоьсинде калкып конып ятады…
Сол шоьлликтинъ куьннен болган кызыман.

     Элдинъ данъклы атларынынъ бирисине бизим замандасымыз, Дагестаннынъ халк язувшысы Бекбийке Исхаковна Кулунчакова да киреди. Оьзининъ яратувшылыгы ман, яшав белсенлиги мен, сайлаган йолдан тайыспай барувы ман  халктынъ атын шыгарувга уьлис коскан. Ногай маданиятынынъ армаган оьсуьвине себебин эткен.         Ол ногай халкынынъ ваькили болады. Россия Федерациясынынъ 190 халкларынынъ арасында Бийкединъ эм баска ногай язувшыларынынъ тавыслары ногай халкынынъ атыннан занъырап шыгады.
     Мен, оьзек те, оьзимнинъ ясыма коьре аьли уьшин язувшыдынъ, публицисттинъ, коьшируьвшидинъ, драматургтынъ, «Байтерек» журналынынъ редакторынынъ – Бийке Исхаковна Кулунчаковадынъ шыгармаларын терен тергеп болмайман. Келеекте мен онынъ шыгармаларынынъ, публицистикасынынъ, коьшируьвлерининъ маьнесине етермен.
    Аьли уьшин мен билген шаклы – Б.Кулунчаковадынъ  яратувшылыгы окувшыларга ногай маданиятынынъ, фольклорынынъ, яшав-турмысынынъ, аьдетлерининъ, несиллер арасында катнасларынынъ  дуныясын, ногай кызлардынъ ыспайлыгын эм мен-менсимевлигин, эр кисилердинъ йигитлигин эм оьктемлигин коьрсетеди. «Онынъ шыгармаларында – яшавдынъ дурыслыгы», – деп язады Эльмира Ибрагимова («Дагестан хатын» журналы №11-12, 2016), онынъ геройларында аьр ким оьзин, оьзининъ ойларын эм сезимлерин, оьзининъ мырадларын, коьтерилуьвлерин эм йыгылувларын коьрмеге болады, сонынъ уьшин  де онынъ яратувшылыгы оларга ювык». Бийке Кулунчаковадынъ «Бир аьелде», «Казбек», «Бозторгай», «Тунгыш», «Тенъ болганда соьйлермиз» эм баска  шыгармаларында биз халкымыз акында коьп билдируьвлер табамыз. «Меним балалыгымнынъ орамы» деген повестьте аьр бир окувшыдынъ йолы коьрсетилинеди. Яшав йолы балалыктан басланады. Уьйкен болганда да мен артыма бурылып караякпан, неге десе онда меним басланувым, мага йолдан адаспага бермейтаган маягым. Сонынъ акында айтады язувшы оьз шыгармасында. Онынъ пьесалары бизим халкты танытады. Онынъ  «Шоьлдинъ ак кызы» деген пьесасы Москвада, Киевте, Махачкалада баспаланган, ол Братск, Полтава, Тула, Ноькис, Железногорск  эм Дагестан   калалардынъ балалар уьшин театрларында салынган. Ол бизди халкымыздынъ тек аьлигиси тувыл, аьвелгисин де суьймеге шакырады.
    Солай ок ол ногай классиклери Асан Кайгылыдынъ, Шал-Кийиз Тиленши улынынъ, Досманбет Азавлыдынъ адабиат асабалыгын яяды. 2009-ншы йыл «Йыр иеси мен эдим» деген йыйынтык яшав коьреди, кайсында бизим халктынъ уллы калымжасы орыс эм ногай тиллеринде баспаланган.
    Коьплеген яс авторлардынъ китаплери шыкканда, ногай халкынынъ бай фольклоры – айтувлар эм такпаклар, эртегилер, санамаклар, ногай атлардынъ этимологиясы баспаланганда Б.Кулунчакова тар катнасады.
   Бийке Кулунчаковада бириктиретаган куьш бар. «Биз ногайлар аз эм сонынъ уьшин де биз бир-биримизге кардашлар болып калганмыз» деп айтпага арымайды ол:
  Халк бириксе, ол – бир аьел,
  Баьри давыл еллерди енъер.

  Меним ердесим, меним замандасым тувган шоьлин, тувган ерин, Дагестанды эм Россияды данъклап, атын халк тарихине язган.

Н.МУСАУРОВА, 
А.Джанибеков атындагы Терекли-Мектеб орта мектебининъ 6-ншы классынынъ окувшысы.

Суьвретте: Б.Кулунчакова.