Не уьшин биз, ногайлар, оьзимиздинъ Ана Тилимизди йойып бараятырмыз? Не затлар себеплик эткенин кыскаша айтсак — мунавдай ойларга келмеге болаякпыз:
- Аьр бир, оьзин ногай деп санайтаган аьелде Ана Тилимизге балаларды уьйретуьвге ымтылыс йокка эсап. Ясы уьйкен аьдемлер де ногай тилди толы эм ийги кепте билмейдилер. Ата-аналар оьзлери ногайша китаплар, журналлар, газеталар окымайтаган болсалар, олар кайтип балаларына соларды окынъыз деп айтпага болаяклар. Сосындай вапасызлыкка, вайымсызлыкка, элбетте, бас деп оьзимиз шуьшлимиз (куьналимиз). Кайдан билейим, коьп сылтавлар табамыз: глобализацияга, интернетке, телевидениеге эм тагы да коьплеген затларга оьзимиздинъ болымсызлыгымызды силтеймиз. Булайда ногайдынъ акыллы айтувлары ман такпаклары эске туьседилер: "Тизиме суьринтсенъ де, тилимнен суьринтпе", "Тилин йойган — элин де йоймага болады", "Зекетсиз бен тилсиздинъ давы арам", "Куйма кулакка куйылып калар асыл соьз, акпа кулактан агып кетер асыл соьз", "Уяда не коьрсе, ушканда соны этер"…
- Ана тилге суьйим ана суьти мен синъеди. Эгер яс аналар саьбийлерге ана тилде бесик йырын йырлап болмасалар, тагы не зат акында айтпага боламыз.
- 3-4 ясына толган балалар бала бавларына барадылар. Оларда да коьбисинше туьрли эртенъликлер (утренники) орыс тилде озгарыладылар. Эгер сол балалар бавларыннынъ тербиялавшыларыннан "эртеги", "юмак", "козыма", "янъылтпа", "айтув", "такпак" не затлар деп сорасак — арасыннан бирем-сиремлери анълатып болаяклар, коьбиси билмееклер. Меним ойыма коьре, балалар бавларында да ана тилди уьйретуьвге тийисли маьне берилмейди. Аз болса да, кишкей балаларга деп ногай тилде эртегилер, айтувлар, такпаклар, янъылтпалар, козымалар, юмаклар, ногай шаьйделердинъ эм язувшылардынъ ятлавлары эм кара соьз бен язылган (проза) шыгармалары, ногай композиторлардынъ йырлары баспаланганлар, бирем-сирем методикалык кулланмалар да шыгадылар. Соларды кулланув керек. Эгер де табылмайтаган болсалар, солар ман канагатлав керегин тийисли эм яваплы етекшилер алдында сорав коьтермеге тийислилер балалар бавларынынъ етекшилери. Куры кагытта ана тилди уьйретуьв эм саклав бойынша анавдай-мунавдай затлар этилгенлер деп, "боьри майды" коьзге сыбалап ягув келиссиз.
- Ногай тил мен адабиат дерислерин беретаган окытувшылардынъ сыйын-абырайын коьтеруьв уьшин мектеблер етекшилерине, районнынъ администрациясынынъ билимлендируьв ошагына дерислердинъ сапатын йогары этуьв уьшин, ногай тил мен адабиат дерислердинъ саьатлерин коьбейтуьвди, класстан тыскы амалларды озгарувды ийгилентуьвди, сол шараларда яратувшылык пан каьр шегетаган аьдемлерди катнастырувды уйгынлав керек. Булайда тагы да бир затты белгилемей болмайман. Бизим аьр бир мектебте ногай тил мен адабиат кружоклары аьрекет этедилер усайды. Оларды басшылайтаган кайбир окытувшылар йыл сайын оншаклы-муншаклы балаларга ана тилди суьйдируьвге себеплик эттим дейдилер сайсы. Мага коьре, ол да баягы бизим коьзлерге "боьри майды" сыбалап ягып, "туьймеди туье этип" коьрсетип, оьзлерине кайбир сыйлы атаклар алув ман байланыслы болмаспа. Эгер аьллер солай болмасалар, не уьшин Терекли-Мектебтеги Хасавюрт педагогикалык колледждинъ филиалынынъ ногай боьлиги, Махачкаладагы Дагестан оькимет педагогикалык университетте, филология факультетинде бир неше йыл артта ашылган ногай тил мен адабиат боьлиги, бизим мектеблерди битирген яслар ман кызлар бармавларыннан себеп ябылдылар. Аьше, не уьшин "ногай тил мен адабиатты суьювде тербиялаганлар" арасыннан бирев де сол окув отанына туьспеди. Сондай аьллерде Карашай-Шеркеш филология факультетининъ ногай-орыс боьлигине окувга туьсуьв де…
Солай болганда ногай тил мен адабиатты суьюв, баалав бизим мектеплерде де тийисли аьллерде тувыл экенлиги аян.
Мине сосындай, кыскаша айтканда, аьллеримиз-куьнлеримиз.
Мурат Авезов.
