А-Х.Джанибековтынъ колязбасыннан юмаклар келтирейим:
Яз язлар, кыс кыслар,
Табаныннан козылар,
Муьйизи мен сув ишер.
                       (Бийдай).
Бир туьем бар эди, арык эди,
                         Майдан оьлди.
Ерде оьлмеди, коькте оьлмеди,
                           Эртен оьлди.
Аксам сойылды, алал деп,
                           Этин едик.
(Май тасыйтаган туье коьпирден йыгылып оьлген).
Туье мен май тасыйтаган эди. Эртен коьпирден оьтип бараятырганда, май тоьгилип кетип, туьединъ табаны тайып, коьпирден йыгылып, сувга туьсип оьледи. Сога коьре «арык эди, майдан оьлди, ерде оьлмеди, коькте оьлмеди», – деп айтылган.
Аттан бийик, ийттен кишкей.
                                     (Иер). 
Юмактынъ баска туьрлиси де бар. «Ятса кояндай, турса туьедей», бу юмактынъ дуныяга яратылувына иердинъ бийикке коьтерилуьви эм тоьменге туьсуьви себеп болган. 
Аркасы бар авнамас,
Авызы бар куьйсемес.
                  (Мышык).
Мышыкты теректинъ басына минип, тоьменге карап тасласанъ да ол аягы ман ерге туьседи, аркасы ман туьспейди. Мышык аркасына бир де ятпайды, ашап болган сонъ куьйис кайтармайды. 
Мынъ койды бир шыбык 
                           пан айдайды.
                                 (Делтек).
Бу юмакта аьдемнинъ сакалы койдынъ юни мен, шыбык шаш алатаган делтек пен тенълестирилген.

Юмактынъ явабы юмылувлы, юмак соьйтип дуныяга яратылады, онынъ явабын таппай коймага ярамайды. Сол саялы, пикирлидинъ тапкырлыгына, ашкырлыгына таянып, юмактынъ ясыртын соравына тийисли явабын берип, юмактынъ маьнесин аян ашык этип коьрсетпеге керек болады.

Тоьмендеги куьмбез эм ер мен байланыслы, метафоралы юмакларда бир зат баска бир затка усатылып тенълестириледи. «Сувда калка, куьмис алка» (ай), «Алкар-малкар, сув уьстинде сары табак калкар» (ай), «Писпес, куьймес, сары калакай» (ай), «Оьлшевсиз пишилген, йипсиз тигилген» (ер), «Явырыны кенъ, капталы кара, яным, ойлап, тавып бир кара» (ер), «Кара шырай ятыр, кара шырай шанъда авыл коьшип ятыр, кара шырай уйкыда» (ер).

Юмаклардынъ коьбиси эки сыдыралы яде доьрт яде алты сыдыралы да болады, бувынлары эм ызгы сеслери уйысып келедилер. «Авлагым кенъ дазувсыз, койларым коьп санавсыз» (коьк эм юлдызлар), «Сапсыз шоьмиш, сансыз куьмис» (ай эм юлдызлар), «Ак сандыгым ашылар, алтын йиплер шашылар» (куьн-нинъ коьзи).

Халкымыздынъ эртегилер эпосы яшавда сыйлы орын тутадылар. Яшав-турмыс эртегилер аьдемлердинъ куьндегилик иси мен, кылыгы ман, ниети мен, аьел яшавы ман байланыслы. Юмаклардынъ коьбиси яшав-турмыс эртегилеринде йолыгадылар. Айтпага, «Акыллы кыз» деген эртеги соравларга яваплар беруьв мен байланыслы. Келген эки атлыга кыз: «Меним мегерим он бес козы, йырма улак, кырк тысав, алпыс кисен, етпис быламык», – деп оьзининъ мегер баасын юмак кебинде билдиреди. 
«Келиннинъ акылы ман» деген эртегиде хан тентек баласын алал косакка уьйлендиреек болып, увылы ман бирге йолга шыгады экен. Бир ерде олар бир кызды коьредилер «Карындас, атты не ерге байлайым?», – деп кыздан ханнынъ увылы сорайды. «Суьйсенъ кыска, суьйсенъ язга байла», – деп кыз ога яваплайды. Сол кыздынъ акылы ман ханнынъ увылы эсин, акылын йыяды.

«Келиннинъ тил шешенлиги» деген эртегиде бир агайдынъ бес увылы болыпты экен. Тунъгышынынъ аты Кой, калганлардынъ атлары: Боьри, Пышак, Камыс эм Сув болыпты экен. Сонда бир куьн карт келини онынъ увылларынынъ атларын айтама экен деп оны сынаяк болады. «Мен тоьбединъ басына минип, колымды булгарман. Мага сол заман келинди йиберерсинъ», – деп карт курткасына билдиреди экен.

Кырда тоьбе басына минип карт колын булгайды. «Бир зат болды усайды, барып билип келши, келин», – деп куртка келинин йибереди. Келини келгенде карт ога: «Йылга сувдынъ камысында боьри койга туьсти, пышак аькел», – дейди. Ол да артына кайтып кайынанасына келип: «Яркылдамадынъ ягында, яйкалмадынъ арасында, манъырамага улыма тийипти. Атай кескир аькел деп йиберди», – деп айтады. Онынъ «яркылдама» дегени сув, «яйкалма» дегени камыс, «манъырама» дегени кой, «улыма» дегени боьри, «кескир» дегени пышак болады экен. 

«Шешен тилли ястынъ акында» деген бир эртегиде:
– Ай, байлар, – деп бир кеде термеге кирип келеди.
– Кулаксыз уьй онъмасын, – дейди ога оьзеленип, терме ишинде басын ювып турган кыз.
– Атанъ кайда? – деп сорайды оннан кеде.
– Сегиз аяклыга минип кетти.
– Ананъ кайда?
– Оьзининъ этин оьзи ашамага кетти.
– Аданасынъ кайда?
– Сав басын сакат этпеге кетти.
– Енъгенъ кайда?
– Тегинге кетти.
Кыздынъ явапларын карт кедесине анълатады: «Кулаксыз уьй дегени, ийт болмаганы. Сегиз аяклы дегени, буваз байталга мингени. Оьзининъ этин оьзи ашамага кетти дегени, осал яшайтаган ювыгына оьзи мен бирге эт аькетип, соны асып ашамага кетти дегени. Сав басын сакат этпеге кетти дегени тентек агасы казаклыкка шыгып кеткени. Тегинге кетти дегени сув аькелмеге кеткени болады». 
Бир айдынъ бир куьнинде шешен тилли яс элди кезип шыгады. Ол эл кезип юргенде, онынъ хатыны топырак болады. Шешен тилли яс юртына кайтып келгенде, атасы онынъ хатыны оьлгенин булай толгап билдиреди:
Анасы оьлген кисидинъ аймак коьли болар ма?
Атасы оьлген кисидинъ ай муьйизи болар ма?
Агасы оьлген кисидинъ тас каласы болар ма?
Увылы оьлген кисидинъ бавыр эти болар ма?
Хатыны оьлген кисидинъ шам шырагы болар ма?
А-Х.Джанибековтынъ колязбасында «Сырлы соьзлер» деген боьлик бар. Соннан бир мысал келтирейик:
Барып эдим уьйде йок,
Шакырып эдим келеек.
Келмесе келеек,
Келди бугай келмесе.
Бу соьзлердинъ маьнеси булай. Бир аьдем бир хатынга элши йибереди экен. Элши барады. Кайтып келгенде, сол аьдемнинъ касында баска аьдемлер бар экенин коьреди. Сонда элши сыр этип соьйлегенде, касындагы аьдемлер бир зат та анъламай калганлар. Элши барганда, хатыннынъ эри уьйде йок экен. Сонда хатын эгер эри кайтып келмесе, келеекке разы болады. 
Солай ок ногайда юмактай ясыртын маьнели сыдыралар, толгавлар да йолыгадылар.Шанъгыз ханнынъ Юши деген увылы анъшылап шыкканда оьледи экен. Юшидинъ оьлгенин Кет-Буга Найманлы деген йырав ханга юмактай ойлы сыдыралары ман билдиреди:
Тенъиз бастан булганды,
Ким тундырар, а ханым?
Терек туьптен йыгылды,
Ким тургызар, а ханым?
«Шоьлде ногай сарын сарнаган, оьлиде ногай сынъсып бозлаган», – депти атайлар. Бозлавларда да ясыртын ойлы шувмаклар йолыгадылар:
Арбасы йок, уьйи йок,
Аты йок. Ызы йок.
Ажал деген береннинъ,
Эмин билген бар ма экен?
Маьнеси ясырылган сыдыралар йырларда да йолыгадылар:
Каты темир, ший болат,
Каты соккан бар ма экен?
Кунан койдынъ майлы этин,
Кувырып еген бар ма экен?
Ногайда «Саттым, алдым» деген бала ойыны бар. Балалар бурын шоьлге шыгып, оьсип турган коьгоьленде тоьгерек болып олтырып, араларыннан тоьре айырып, ойынды ойнап баслайдылар. Тоьре эки балады ортага шыгарып, бир-бирине юмак айттырады. Юмакты шешип болмаган бала бир муьшесин сатпага борышлы болады. Муьшесин сатпаяк болса, бала яде бийийди яде йырлайды. Бала йыр да йырламаса, енъген балады аркасына коьтермеге керек болады. Енъген бала ман тоьрединъ арасында сатув-алув булай басланады:
– Саттым.
– Алдым.
– Несин алдынъ?
– Басын алдым.
– Не этпеге?
– Тоьмбек этпеге.
«Пакырга эт савап, юмакка бер явап», – деп ногайда айтылады. Юмак ойды оьлтирмейди, оьзи ой тувдырады. Юмак доьрт сыдыралы болса да, явабы бир соьз болады. Юмактынъ явабы базарда сатылмайды. Юмакка берилген явабына коьре, аьдемнинъ ишки дуныясы, акыл теренлиги билинеди. «Юмак – шешекей, явабы – шешекейдинъ ийиси», – дейди ногайда. Юмаксыз балалар сувсыз булакка усайдылар. Сога коьре, тоьрде тоьгерекленип олтырып, балалардынъ юрегин юмак пан юманышка толтырайык. Соьзимди атайлардынъ асыл соьзи мен эм юмак пан битиргим келеди. «Тереклерге сув куярман шелеклеп, юмаклар айтарман кешелеп», «Юмак айттым йипли кара, тамагына куьпли кара, оны билмегеннинъ бети кара, явабын ойлап кара».