Ол куьнлерде элимиздинъ кубыла-куьнбатар ягындагы фронтта туьзилген аьллер бек авыр эди. Немец-фашист аьскерлерин йорыгы ман Сталинградка йибермес уьшин Тен (Дон) эм Эдил йылгаларынынъ аралыгында каты урыслар оздылар. Солар 17-нши июльден 10-ншы августка дейим созылдылар. Сталинград фронтынынъ командующийи, Совет Союзынынъ Маршалы А.Еременко оьзининъ эскеруьвлеринде булай деп язган: «23-нши августта согыс Сталинградка да етти. Калага душпан самолетлары авыр бомбалар тасладылар. Сол бомбалар коьп зарар келтирди. Айтпага, кала орталыгы янып соьнди…». 

Сталинград уьшин согысларда эки яктан да 2 миллионнан артык аьдемлер, 2600 топлар, минометлар, 2000 танклар, самолетлар ортакшылык эткен. Калады баьтирлерше 62-нши эм 64-нши армиялар (етекшилери В.Чуйков эм М.Шумилов) аьскершилери коршалаганлар. Сталинградты коршалавда савлай совет элимиздинъ баьри халкларынынъ ваькиллери де йигитлерше катнасканлар, каладынъ тек оьзиннен фронтка 50 мынънан артык аьдем кеткен. Сонда калган яшавшылар эр кисилерден балаларга дейим совет аьскершилерине оьз коьмегин эткенлер. Олар заводта ислеп бузылган танкларды ярастырганлар, дав савытларын аьзирлегенлер. Сол эстеликли авыр куьнлерде аьскерши-снайпер Василий Зайцевтинъ: «Эдилдинъ аргы ягасында бизге ер йок! Элимиздинъ, халкымыздынъ буйрыгы ман бизге онда йол ябык…» – деген соьзлери аьр бир аьдемнинъ юрегинде эди. Сталинград уьшин айлак та кыйынлы каты урыслар 1942-нши йылдынъ октябрь-ноябрь айларында болып оьттилер. Фашистлер кеше-куьндизи токтамай, кала эм онынъ коршалавшыларына карсы атыслар юритип турдылар. Каты урыслар аьр бир орам эм уьй уьшин бардырылган. Айтпага, совет аьскершилери Яков Федот увылы Павловтынъ етекшилиги мен тек бир уьйди 58 куьн эм кеше коршалаганлар 

Сталинград уьшин согыслар 6 ай ярым юритилген. Не шаклы куьш салувына карамастан, немецлер командованиеси калады алып болмады. Совет Оьр Бас Командованиеси гитлершилерди коршалав согыслары ман талдырып болган сонъ, 19-ншы ноябрьде мынълаган топлардынъ атувларыннан сонъ (сол куьн эндигиси ракета эм артиллерия аьскерлерининъ куьни деп саналады), савлайы фронт бойынша бизим аьскершилерди алдыга коьтердилер. Соьйтип, ноябрьдинъ ызында Сталинград эм Дон фронтларынынъ армиялары Калач деген кала ювыгында бирге косылганлар эм сонынъ сырагысында немец-фашист аьскерлерининъ уьйкен куьбин (айтылган фельдмаршал Ф.Паулюстынъ 6-ншы армиясы), 330 мынънан артык аьдемлерин курсавда калдырганлар. Оларды курсавдан шыгараяк болып йогары немец командованиеси коьп кыйын салды, ама совет аьскершилери сол планлардынъ баьрисин де буздылар. Соны ман 1943-нши йылдынъ 2-нши февралинде Сталинград туьбиндеги согыс халкымыздынъ уьйкен данъклы енъуьви мен кутылган. Эдил йылга бойында болып оьткен урысларда элимиздинъ баьри миллетлери мен бирге бизим ердеслеримиз де йигитлерше катнаскан. Коьп ногай йигитлери солардан кери кайтпай, Тувган Элимиздинъ эркинлиги уьшин аьзиз янларын бергенлер. Мен олардынъ бизге белгили болганларын атлы-аты ман атамага суьемен. Олар: Арабкаш Абдулкадыров, Каирбек Абдулакимов, Юсуп, Ажакав, Язу (тукымлары белгисиз), Аджиюсуп Амильчанов, Кутай Анбужанов, Осман Абдулсылаев, Дильманбет Бекеев, Аслан Гусейнов, Аджигайтар Джумакаев, Сатылбай Койлакаев, Савкат Кадилов, Калишбай Караев, Аджибайрам Кельдасов, Джамал Кокуров, Язманбет Нукаев (Нуков), Шерпей Койлубаев, Аджикул Мукушев, Байбош Отегенов, Оразманбет Рагимов эм тагы да коьп баскалары. Нариман авыл яшавшысы, лейтенант Абдулкерим Эдильбаевтинъ тукымы айтувлы Мамай тоьбедеги Данъклык мемориалынынъ 32-нши Кызыл Байрагына дайымлыкка язылган. 

Сталинград каласын коршалавда катнасып, сонъында тувган Ногай шоьллигине Ибрагим Гапаров, Байтув Кельдасов, Асан Межитов, Джамалдин Тагланов, Якуб Уразакаев, Эсуьв Янмурзаев, Шота Ярлыкапов, Касым Рамазанов, Александр Тихонов эм 1945-нши йылдагы тарих Енъуьв парадынынъ ортакшысы Кошманбет Кидирниязов эм баскалары кайтып келгенлер. Олар Уллы Аталык согысы биткен сонъ ата юртындагы дав йылларында бузылган авылларын аякка тургызганлар. Коьбисининъ согыста алган савгаларына тынышлы замандагы белсенли куллыгы уьшин ис орденлери эм медальлери де косылдылар. Сондайлардынъ акында белгили орыс совет поэти Владимир Маяковский: «Бу аьдемлерден мыклар этсек десенъиз, дуныяда олардан берк мыклар болмас эди», – деп язган. 

А. Сангишиев, Ногай район Ветеранлар советининъ председатели.