Он баласы бардынъ
Хан ордасыннан неси кем,
Тогыз баласы бардынъ
Тоьреден неси кем.
Сегиз баласы бардынъ
Солтаннан неси кем.
Ети баласы бардынъ
Эли онъыннан турмай ма.
Алты баласы бардынъ 
Айтканынынъ яласы болар ма.
Бес баласы бардынъ
Бесиги бос калар ма.
Доьрт баласы бардынъ
Тенълик алмай калганы болар ма.
Уьш баласы бардынъ
Алым-берим аьли бар,
Бавыр-ялы бар.
Эки баласы бардынъ 
Шаркында каны-яны бар.
Бир баласы бардынъ
Шыгар-шыкпас яны бар.
Баласы болмаган аьдемнинъ
Тирилигининъ кайдай саны бар?..

Бу йырды мага бизим фольклор йыювшы, язувшы, журналист Тагир Акманбетов бир неше йыл артта айткан эди. Биз, аьлиги аьдемлер, оьзимизди коьп затларды билетаганлар деп санап, халктынъ эсинде калган ата-бабалардынъ акыллы соьзлерине маьне берип, эс каратпаймыз. Бурынгы заманнан калган бу ойлардынъ аьлиги демограф-аьлимлердинъ ойлары ман бара-бар бир уйкасып-уйысып келетаганы тамашага калдырады. Аьлиги демографлардынъ айтувына коьре, аьелде 1-2 бала болувы ман халктынъ саны оьрленип оьсим алып болмайды. Аьелде эки бала бар болса, олар тамамында тек атасы ман анасынынъ орынларын «толтырып» боладылар. Сонда да, олардынъ биреви – эр бала, биреви де кыз бала болса. Тек уьшинши саьбийдинъ дуныяга энуьви халк санын тоьмен туьсиртпей турады.

Бурынгыда ата-бабаларымыз сол затты ийги туьсинетаган болганлар. Сол саялы, йогарыда келтирилген бурынгы ногай йырда да: «Уьш баласы бардынъ, алым-берим аьли бар, бавыр-ялы бар», – деп босына айтылмаган. Бизим замандагы халк санын тергевши аьлимлердинъ айтувларына коьре, аьелде доьртинши баладынъ тувувы ман, халк саны артып барувга ыктымал. Соьлиги йырда да, сол зат акында: «Доьрт баласы бардынъ тенълик алмай калганы болар ма»,– дегени. Бесинши баладынъ аьелде тувувы ман халк санынынъ таймастан оьр коьтерилип барувы ман бирге онынъ сапаты да, коьбеюв негизи де беркийди. Сонынъ уьшин бизим ата-бабалардынъ: «Бес баласы бардынъ бесиги бос калар ма», – деген акыллы ойы айтылган болар. 

Бурынгы заманларда коьп-лигиннен ер майыскан халкымыздынъ саны, атаклы-данъклы аьлим Ашим Имам-Мазем улы Сикалиевтинъ билдируьвлерине коьре, XIV юзйыллыкта, Ногай Ордасы савлай туьрк дуныяды тутас туткан бели болганда, сол замандагы ногайлар 2 миллион аьдем эдилер. Оькинишке, Эдиге бий туьзген патшалыкты оннан сонъгы Эдигединъ тувдыклары саклап болмадылар. XVI-XVIII оьмирлердинъ узагында иш эм тыскы саясат (политика) ислерди юритуьвде тил бирлик табалмай, Ногай Орда боьлинип, шашылды. Аьр тоьбеде бир бий шыкты, аьр энъилде бир мырзасы мыйык-муртын коьптирди. 1557-нши йыл, казык батпас кара аязлы кыс куьнлеринде, мал юттан (джут) кырылып, тек бир Аштархан бойларында 100 мынънан арткан ногай оьлди. Солай десек те, айырым аьлимлердинъ ой беркитуьвлерине коьре, XVIII-XIX оьмирлерде Сырт Кавказда яшайтаган 500 мынъга ювык ногайдынъ саны 100 мынъга дейим тоьмен туьсти. Ама тергевшилер С.И.Брук пан С.И.Кабузан 1980-нши йыл «Советская этнография» журналдынъ 5-нши санында (номеринде) баспаланган «Этнический состав населения России (1719-1917 гг..)» деген макалада 1719-ншы йыл ногайлар саны Россия империясында 1186600 аьдем болган болса, 1917-нши йылда халкымыздынъ саны 56700 аьдем деп коьрсетилгенин язганлар. Сосындай, халкымыздынъ саны туьрли язув булакларда баскаша коьрсетилуьви аьли де аьр ягыннан да терен тешкерип тергевди талаплайды. Аьлимлеримиз арасында аьли де сол сорав ман каьр шегетаган аьдемлеримиз йокка эсап.

Соьйтип, халкымыздынъ коьплеген оьмирлер узагында саны кемуьвине коьп затлар себеп болганы акында совет заманында айтылмаган, аьли де уьндемейдилер. Соны ман бирге ногайлардынъ саны эм олардынъ ерлери кемуьвине себеп болганы акында тис арасыннан тегеран шыккандай аз-маз айтылады. 

Айтпага, тыс ерден Ресейге дейим етискен джунгарлардынъ бир туьркими – калмыклар, XVI  юзйыллыктынъ 30-ншы йылларында ногайларды адыртпас эди, эгер сол келетен баскыншыларга сол замандагы патшалык демевлик этпеген болса. Соннан сонъ да кобан, етисан, ембойлык, бестав ногайларга 1783-нши йыл этилген геноцид мынълаган ногайларды кырып салды. Сол ок ногайларды эки кере зор ман Турцияга коьширтуьв де халкымызды тарыдай шашыратып, талк этти.

Булайда айтпасак болмайды. Баьримизге де белгили, ногайлар асылы малшылык пан каьр шегип келеяткан коьшпели халк болган. Сол заманларда йогарыда айтылган ногайларга этилген кылыш-кыргынлыктан оьзге де, бизим халктынъ мал оьрислерин баска халкларга уьлестируьвлер де халк санынынъ кемуьвине себеп эткен. Соны ман байланыслы бир мысал, Император Биринши Александр 1806-ншы йылдынъ курал айынынъ 19-ында «О назначении земель калмыкам и другим кочующим народам в губерниях Астраханской и Кавказской» деген Указына кол басады. Аьне соны ман калмыклардынъ эм ногайлардынъ коьшип-конып юретаган, Эдил сувынынъ тоьмен ягындагы отлаклары арасында дазувларды беркитуьв статусы аянланады. Указга коьре, сол заманларга калмыклар алдынгы ногайлар коьшип-конып юрген ерлерди – Эдил, Ак тенъиз (Каспий), Куьми, Уьйкен Йогарлык (Большой Егорлык), Тен (Дон) сувлары араларында кенъ коьсилген уллы данъылдынъ ерлерин патшалыктынъ карары ман байырлап алдылар.

Бир неше йыл артта, буьгуьнги Россияда белгили политолог, сол замандагы Государстволык Дума депутаты, Госдумадынъ тыс эллерде калган ватандасларымыз бан байланыс тутув комитетининъ агзасы Вячеслав Игрунов бир корреспондент пен кенъескен шакта, оькиметимиздеги федераллык туьзилисининъ аьлиги аьллери мен унасып болмайтаганын айта келип, патша заманында да халклардынъ ваькиллерин россиялык истиблешмент сырасына киргистилгенин аянлап: «Каспий тенъизден алып Кара тенъизге дейим Ногай шоьл сонъында оьз атын йойды. Ногайлардынъ 80 процентин кырганлар», – деп белгилеген эди.

Политолог Игрунов соьйтип босына айтпаган болар деп ойлайман. Эгер патша заманында да ногайлардынъ асыл тукымлы аьдемлерин оькиметлик ислерде катнастырган болсалар, сонъ, совет заманында да ногайлар СССР эм РСФСР Оьр Советлерине, номиналлы эсапта болса да, халк ваькиллери болып сайланган болсалар – аьлиги Государстволык Думада депутат болган ногай ваькилин куьндиз шырак ягып излесенъ де таппаяксынъ. 

Казах-аьлим этнограф Макаш Татимов пан (иманы йолдас болсын) мен 1997-нши йыл Истанбулда Тюрк дуныясынынъ курылтайында йолыгыскан эдим. Оннан да алдын мен бу казах аьлимнинъ, 1992-нши йыл Алма-Атада болганымда, «Халык намы немесе Сан мен Сана» (Демос – Демография) деп шыккан китабин алган эдим. Онынъ язувына коьре, ногайлар оьз оьмирлеринде йогарыда айтылган баьле-казаларга ушырамаган болсалар, соны ман бирге ХХ юзйыллыкта болган Биринши дуныялык, Гражданлык эм Уллы Аталык согыслар, репрессиялар, властьлер мен уйгынланган ашлык, ызгы совет йылларында оькиметтинъ миллетликли саясатында (национальная политика) ашшы янъылыслар болмаган болсалар – ХХ оьмирдинъ ызына таман алдынгы СССР-да ногайлар саны 2-3 миллион аьдемге етиспеге болар эди. 

Кайбир окувшылар, мен соьли йогарыда айтып кеткен маьселелер «простой ногайдан зависить этпейди» демеге де болаяклар. Олай деселер, оьзимиздинъ колымыздан келетаган соравларды сама онълы якка онъламага шалысайык. Элимизде ызгы халк санын язувды юритуьв тамамларына коьре – ногайлар Ресейде 116 мынъ аьдем. Эгер 1989-ншы йылда СССР-да юритилген халк санын язувга коьре 86,5 мынъ ногай болган болса, соннан бери озган 30 йыл узагында ногайлар санынынъ оьсуьви 30500 аьдемге етискен болып коьринеди. Солайлык пан, йыл сайын 1386 аьдемнен бираз артатаганы косылып келген. Сондай коьрсетимлерден коьнъилимиз коьтеринъки болалмаяк.

Соьзсиз де, халкымыздынъ демографиялык маьселелери онынъ узак заманлардан алып буьгуьнге дейим шешилмей келетаган политико-праволык, социаллык-экономикалык, яс аркады тербиялав эм куллык пан канагатлав эм сондай оьзге соравлар ман тар байланыслы. Бу бир ягы. Ама оларга тек сылтавлап коьрсетсек, алып карайык ХХ оьмирдинъ 50-нши йылларын. Сол заманларда оьмир суьрген бизим ата-аналарымыздынъ яшав-кешинмеклик аьллери (бытовые условия) буьгуьнгиден коьпке осал болса да, оларда, орташа алып караганда, 4-5 баладан кем болатаган аьеллер йок эдилер. Ама медициналык яктан саьбийлерди аман саклав, оьстируьв аьллери осал эди. Соннан себеп коьп саьбийлер кишкейлей оьлетаган эдилер.

Буьгуьнги яс аьеллерде коьп дегени – 3, озып кетсе – 4, коьбисинше – 2 яде 1 бала тербияланады. Солай болувын аьлиги аьеллердинъ экономикалык аьллери мен, куллык йоклыгы ман, хатынлардынъ ден-савлыгы осалланганы ман тар байланыслы дейдилер. Элбетте, сондай маьселелер бар. Ама, тап сондай маьселелер, ногайлардагындай болып, аьлиги яшавда бизи мен авылы аралас, койы коралас болып турган конъысы халкларда да йолыгадылар. Ама оларда халк саны артып баратаган болса, бизде бир ок ерде токтап тургандай. Эсинъизге тагы да бир салайым, эгер коьп баьле-казага ушыраган бизим ата-бабаларымыздынъ саны XVIII оьмирде тек бир Сырт Кавказда 113 мынъ аьдем болган болса, аьлиги заманда савлайы Россияда азар-паьле 116 мынъга етиседи. Яс аьеллерге мунавдай демографиялдык «арифметикады» эсте сакламага керек болар деп ойлайман: буьгуьнги бизим 2 балалы аьеллер халкка – 1 балады, 1 балалалыр – 2 балады «бермейдилер». Байга шыкпай калган яде бир бала да таппаган хатынлар яде баласыз аьеллер халк саныннан 3 балады «урлайдылар». Айып этпесинлер, ден-савлыгы ман байланыслы, сондай аьллерге амалсыздан туьскен аьдемлерге айтылган соьз тувыл. Кеширсинлер.

Мурат Авезов.

(Ызы болаяк).