Халкымыздынъ санын оьстируьвге оравлык этетаган затлардынъ кайбиревлери бизим миллетлик кылык пан, янъыдан шыгарылатаган «аьдетлер» мен де байланыслы. Меним ойыма коьре, янъы уьйленгенлерге, яс аьел туьзгенлерге биз, ясуьйкенлер, баьри затты да аьппе-аьзир этип беремиз. Оьзек те, ол зат халкымыздынъ канына-янына синъген аьдет. Яман аьдет деп айтув кыйын. Ама сол зат яс аьеллерди талаплы, таьвекелли, эпшил, бажарымлы болувга, эки де аягында берк турмага онъламайды, аьр заттынъ баасын билуьвге уьйретпейди. Сонынъ уьшин болар, янъыдан туьзилген аьеллердинъ кайбиревлери бираздан сонъ бузылып калатаганы да. Сондай затлар ногайлар яшайтаган баьри ерлерде де болатаган болар.
Меним кол астымда, сол маьселе мен байланыслы, тек Дагестандагы Ногай районынынъ официаллык билдируьвлери бар. Сол билдируьвлерге коьре, бизим Ногай районында 2005-нши йыл неке кыйып уьйленгенлердинъ аьр сегизинши яс аьели бузылган. Солайлык пан, 2009-ншы йыл – аьр доьртиншиси, 2010-ншы йыл – аьр уьшиншиси, 2016-ншы йыл эм 2017-нши йылдынъ тогыз айы ишинде аьр бир экинши аьел бузылган. Яс аьеллердинъ кайбиревлери болса, «Аямда болса – ялайым, ата-анамда болса – алайым» деп яшай бередилер. Дурыс, яс аьеллерге ярдам да этпеге, маслагат та бермеге керек. Ама биз «казаннынъ кырына тасып шыкканга» дейим этемиз. Соьйтип, биз, ясуьйкенлер оьзимиз, биле коьре тувыл, аьдет йорыгына иерип, сонынъ калыбына уйысаяк болып, яс аьеллерде оьз-оьзлерин артык суьетаган эгоистлик сезимлерди кеплеймиз. Сондай яс аьеллер коьп аьвлетли болувга да алгасамайдылар. «Юк» енъил болган шаклы, «акыравык» боладылар. Сондай аьллерге уьйреншикли болып калган яс аьеллер «танъла-бирсигуьн балалы-шагалы болармыз» деп ойлайдылар. Сонъында болса, «танълагы иске кар явып», кешигедилер.
Табиат пан солай яратылган, кыз такыялы болганда эрге бармага, аьвлетли болмага, аьелдинъ тандыр отын, тамырын сакламага тийисли. Ол онынъ асыл борышы. Тек оннан сонъ оьзге калган затлар. Яс аьдем уьйленмеге, оьз аьелин баьри яктан да сакламага, баьри затлар ман канагатламага, аьелине ушкалактынъ соьзин де, яманнынъ коьзин де тийгистпеске, оьз уьйининъ авырын да, енъилин де бирдей этип коьтеретаган «орта баганасы» болмага тийисли.
Кайбиревлер «заман яман болды» дейдилер. Заманды яхшы да, яман да этетатаган аьдемлер. Оьмиримизге кайдай эн салсак, заманымыз да, ямагатымыз да сондай болады. Ясырмага неден керек, кайбир бизим аьеллерде эр кисидинъ ата абырайы тоьменледи. Сол заттынъ болувына, элбетте, бас деп сондай эр кисилер оьзлери айыплы боладылар. Неге десенъиз, олар оьзлерининъ асыл борышларын хатынлардынъ юка ийинлерине артканлар. Соны хатынлар да аян сезбей калмайдылар. «Кардан кала ясарга» талпынадылар. Бир заманда да хатын тайпаларга келиспейтаган, уйыспайтаган, уйкаспайтаган куллыкларды этпеге бел бувадылар. Соннан себеп айткан болар ата-бабаларымыз: «Эрди эр этер де, ер этер де хатын» деп. Аьлиги бизим тойларда сол затлар аян коьринедилер. Уьйдинъ аксакалы яде уьйдинъ эр кисиси турып, кайбир тойларда энъ баслапкы алгыс соьзди хатынга бергенлер де расадылар. Сосындай зат оьмирде ногайда болмаган.
Биз айтатаган маьселе сонъгы заманларда оьткирленетаган тагы да бир сорав ман байланыслы. Аьлиги заманда ногайлар да «бай» эм «ярлы» аьеллерге боьлинип барадылар. Солай болган сонъ, эндигиден армаганга, боьтен де бара-тура, «бай аьел» кызын «ярлы аьелдинъ» улына бермеске, яде керисинше болмага болады. Соьйтип, ата-анасынынъ айтканын этип, суьймесине барган кыздынъ яде ястынъ аьеллери татым, берк, коьп аьвлетли, бир-бирине анълавлы эм аявлы болаягы шексинуьвли. Сосындай аьллерге туьскенлерге акыллы бизим ата-бабаларымыз: «Тенъин тапса – тегин бер» дегенлер.
Соьзимди тамамлай турып, тагы бир маьнели затты айтпага тийислимен. Меним ойыма коьре, бизим халкымызда оьз санын арттырув соравы, айтпага, мышыгыз яде дагыстан халкларындадай «миллетлик идеяга» айлана алмайды. Булайда, бурынгы ата-бабаларымыздынъ: «Бала – бавдан артык» деген акыллы соьзи эсиме туьседи. Ясырмага неден керек, коьплеген ногай аьеллер, боьтен де яс аьеллер, оьз бактысын «яйнаган бавдай» этпеге куьш саладылар. Алласы берсин! Ол бек аьруьв зат. Ама сол бавдынъ келеектегиси – «емислер береек яс тереклери» балалар экенлерин эсте тутпайдылар.
Халктынъ санын оьстируьвди – ол да «миллетлик идея» экенине тийисли кепте маьне бермейдилер. Соны ман байланыста, ХХ юзйыллыктынъ басында аьрекет эткен орыс саясатшысы (политиги) эм реформаторы П.А.Столыпиннинъ соьзлерин газета окувшылардынъ эсине салмага суьемен: «Халклар бирерде оьзлерининъ миллетлик соравлары акында мутадылар, – деп язган ол, – ама сондай халклар аьлек боладылар, олар кокка айланадылар эм, олардынъ орынында, баска, боьтен де куьш алган халклар оьсип, оьрленедилер». Меним ойыма коьре, халкымыздынъ санын оьстируьв, сапатын арттырув буьгуьнги ногайлардынъ, айлак та яс аьеллеримиздинъ асыл борышы, «миллетлик идеясы» болмага керек. Неге десенъиз, халкымыздынъ келеектегиси яс аьеллер, олардан тувган балалар. Халктынъ саны коьбейип, сапаты арта барса – коьнъилимиз де канатлы болар.