Афган ериннен Совет аьскерлерининъ куьплери шыгарылганлы 30 йыллыгына рас барып, янъыларда «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ редакциясында аьскерши-интернационалистлер – Сталинбек Култаев, Руслан Камалов, Мурат Мамутов пан газетадынъ боьлик редакторы Магомет-Али Хановтынъ баславы ман йолыгыс уйгынланды. Солай ок бу шарада газетадынъ авыл корреспонденти Аминат Сариева, «село Терекли-Мектеб» СП МО аькимбасы Зейдулла Аджибайрамов, редакция куллыкшылары катнастылар. Келген конакларды «Шоьл тавысы» газетасынынъ бас редакторы Эльмира Кожаева хошлап, Афган согысында СССР-дынъ Коршалав министерствосынынъ язувларыннан Совет Союзынынъ эткен йойымларынынъ санын келтирди:
– Баьриси Афган согысында Совет Союзынынъ 546 255 аьскерлери мен офицерлери катнаскан. 13 833 аьдемнинъ яшавы уьзилген, солардынъ сырасында 1979 офицерлер. 6669 аьдем сакат болган. 330 аьдем сессиз-хабарсыз йок болган.
71 аьдем Совет Союзынынъ Баьтирлери деген атка тийисли этилиндилер, СССР-дынъ орденлери эм медальлери мен 200 аьдем савгаланды.
Конаклар болса оьзлерининъ эр борышын толтырган йыллардагы юрек сырларын аштылар. Олар 40 йылга ювык заман артка ойлары ман кайтып, яшавында болган авыр, ама исси тийген эскеруьвлери мен боьлистилер.
– Афган ерине барганда, Совет аьскерлери «Биз согыспага тувыл, Оькиметти авыстырмага барамыз», – дегенлер. 6 айдан соны яшавга шыгарып, Тувган еримизге кайтармыз деп сенгенлер, ама олар Афганистан элинде узак 10 йылга ювык заманларга калганлар. Мен Афганистанга 1980-нши йылдынъ ызында келдим. Ава-десант батальонга туьстим. Бизим полк рейдлерге кететаган эди, кишлакларды душманлардан тазаламага, бир неше куьн, юма юрип кайтамыз. Бир-бирде душманлардан биревди де таппай турган еримизге келемиз, бир заманларда кайнаган атыслар. Согыс алатларды, авыр техникадынъ сесин душманлар эситип, уьркип, ясырынып, яде кашып кетпесин деп, 10-15 шакырым алыс ерде калдыратаган эдик. Сонъ олардынъ арттыннан кайнаган иссилик пен кайтамыз. Тек туьнегуьн алдынгы душман орталык телевидениеде берген интервьюде ашык этип айтты: «Совет Союзынынъ Оькиметинде йогары ис орынларда аьрекет эткенлер душманларга танъла белгиленген ерлерде сизге карап авадан атаяклар деп билдирип турганлар, сога коьре олар эртеректен баска якларга кашып кетип ясырынганлар. Тавларда согыспага бизге коьп туьсти. Бир де тавга оьзимиз коьтерилетаган эдик, бир де вертолет элтеп таслайтаган эди», – деп хабарын баслады Руслан Камалов.
– Афганистан элине янъы келген заманда оьзимди бир неше юзйыллыклар артка кайткандай этип сездим. Онда я темир йоллар, я уьйкен аьруьв уьйлер йок, тек тавлар, кумлар эм саманнан ясалган кишкей маштак уьйлер. Халк айлак осал яшайтаган эди, дувал астында уьйкенлер, уьстинде балалары турганлар. Бизден калган баьри зат пан олар пайдаланатаган эдилер. Согыс алатларыннан босаган ящиклерди, олар муьлк эсабында кулланганлар. Ерли тынышлы яшавшылары сырасында бизи мен расатаганлары да болды. Таныс боласынъ, сонъ аьскерлер боьлиги баска якка коьшеди.
— Афганистанда озган йылларымыз яшавга карасымызды туьрлендирген, бизде йигитликти тербиялаган оьмиримиздинъ кезеги болды. Янъы Афганистан элиннен Совет аьскерлери шыгарылган 1989-нши йылда, ондагы согысынынъ катнасувшыларын Уллы Аталык согысынынъ ветеранлары ман бир сыдырага салатаган эдилер, ама бир неше йыллардан сонъ Афган, Шешен эм баска давларынынъ катнасувшыларын «урысларда ортакшылык эткенлер» деп айырым кесекке боьлдилер. Биз савга уьшин, данък уьшин согыспаганмыз, биз элимиздинъ шакырувы ман борышымызды толтырдык, ама бек авыр 10 йылга созылган, неше аьдемлерлердинъ каны тоьгилген кавгада Совет аьскерлерининъ ортакшылык этуьви керексиз деп айтканлары. Оьзек те, согысларда йойымсыз болмайды, ама сондай баа ман биз элимиздинъ кубыла япсарларын коршалаганмыз, – деп соьзди бардырды Мурат Мамутов.
Онынъ соьзлерине явап эсабында Зейдулла Курманович Аджибайрамов:
– Афган ериндеги согысты керек болмаган деп айтувды мен дурыс коьрмеймен. Сизинъ сол йылларда элимиздинъ кубыла япсарларын коршалавынъыз, Дагестанды куткарды демеге болады. Неге десе сол заманларда Афганистаннан террористлердинъ уьйкен куьплери биз бетке коьшпеге болаяк эдилер. Сизге уьйкен сый эм оьрмет. 15-нши февральде савлай элимиздегиндей болып, районымызда аьскерши-интернационалисттинъ эстеликли куьнине багысланган шаралар озгарылаяк, сондай шаралар йыл сайын оьткериледи. Паркта эстелик те салынаяк. Яслар, келеяткан несиллер сизинъ эткен йигитлигинъизди билмеге тийислилер. Мектеблерге барынъыз, оьзинъиздинъ акында, согыста не коьргенинъизди, кайдай казаларды басынъыздан арттырганынъызды, не уьшин куьрескенинъизди айтынъыз.
Онынъ соьзлерине Эльмира Кожаева да косылды: «Афган согысынынъ катнасувшылары ман йолыгыслар яс несил уьшин бек пайдалы. Аьлиги заман интернет аркалы Россиядынъ яман атын шыгармага ниетленгенлердинъ саны, оькинишке, бек коьп. Сиз яслар ман йолыгысып, олардынъ патриотлык яктан тербиялавына оьз уьлисинъизди коспага боласыз. Окувшыларга билим беруьв де ийги, ама патриотлык тербиялавга да маьне бермеге тийисли. Билимли, кызыл дипломлардынъ иелери де элин сатпага боладылар, эгер оларга элимиздинъ йигитлерининъ баьтирлигин уьлги этип уьйретпесе, — деди ол.
– Патриотлык яктан тербиялав акында айтканда, биз окувшы заманларда «Октябренок», «Пионер», «Комсомол» сыраларына киргенде элимизди суьймеге ант беретаган эдик. Аьскер сыраларына киргенде де «Элимиздинъ биринши шакырувы ман ок, оны коршалавга аьзир болмага» деген соьзлер мен ант эткенмиз, олар тек соьзлер тувыл эди, олар бизим эсимизге, канымызга киргенлер. Аьлиги заманнынъ акында соьйтип айтып болмайман. Мунда мектеблерге барып, окувшылар ман йолыгыслар этинъиз деп маслагат бердинъиз. Класс етекшилери ягыннан ондай аваслык биз коьрмеймиз, шакырганларга барамыз, олар да коьп деп мактанып болмайман, – деди Ногай район афганшылар советининъ председатели Сталинбек Култаев.
Сталинбек Култаевтинъ иниси Анварбек те Афган согысында катнаскан. «Буьгуьн оннан аьелден эки агали-инилиди согыска аькетпеге ярайтаган эдиме?» — деген сорав берилди.
– Мен Афганистанга 1979-ншы йылдынъ ноябрь айында кеттим, Кабулда аьскер аьрекетимди бардырдым. 1980-нши йыл яраланып, уьйге кайттым. Инимди аькеттилер, неге десе бир аьелден бир увыл яраланып кайткан болса, баскасы да согыста катнаспага болатаган эди, – деп яваплады С.Култаев.
Афган оьзгерислердинъ тири шайытларына оьз йоравларын «Шоьл тавысы» газетасынынъ яваплы секретари Любовь Уразаева айтты:
– Бизим тынышлы яшавымыз уьшин сиз куьрескенсиз. Афганнынъ авыр согыс йолларын сиз сый ман оьткенсиз. Алдынъызда оьз басымызды ийемиз.
Онынъ соьзлерин «Шоьл тавысынынъ» боьлик редакторы Магомет-Али Ханов бардырды: «Элимизде «Перестройка» болган йылларда Афган согысында Совет Союзынынъ аьскерлери босына катнаскан деп дурыс язбаганлар, олардынъ тоьккен канынынъ баасын тоьмен этпеге шалысканлар. 1941-1945-нши йыллардагы Уллы Аталык согысында Совет Союзын бизим атайларымыз, 1979-1989-ншы йылларда сиз Совет Союзынынъ кызыксынувларын коршалагансыз. Сизге ден савлык, эмишлик, узак оьмир йораймыз. Сизинъ атларынъыз, эткен йигитликлеринъиз акында эс коьп йыллар яшасын, сизинъ акынъызда яс несиллер айтсынлар».
Бизим заманда кайдай болса да билдируьвлерди (оьзгерислер, согыслар акында), интернет аркалы таппага болады, ама кавгадынъ ялын оьтын коьрген, коьз бен коьз явга карап согыскан, сол мезгилде юреклерин кайдай да бир сезимлер бийлеген аьдемлер мен йолыгысып, олардынъ эскеруьвлерин, хабарларын тынълавга тенъ зат йок. Сога коьре бу бек йылы аьлде оьткен йолыгыс баьри катнасувшылары уьшин пайдасы куьшли эди.
Н.Кожаева.
Суьвретлерде: йолыгыстан коьринис.
