ЗУБАИР АДЖИБАЕВ
МАГОМЕТ КОЖАЕВ
(Басы 46, 49, 51, 1-3-нши номерлерде)
Алпысыншы-етписинши йылларда районнынъ баьри де хозяйстволары бизим районнынъ еринде шыгарылган йыныслы койлар оьстируьвге коьштилер. Сол йылларда Ленин атындагы эм «Кунбатарский» совхозлар йыныслы койлар оьстируьвши хозяйстволарга айландылар. Соьйтип, йыныслы койлар оьстируьвши Ленин атындагы совхозда маллар айланысы 60 мынъга етеди, 18-19 мынъ козы алынады. Оннан баска болып, Ленин атындагы совхоз йыл сайын 650-ге ювык тувар мал саклайды, сонынъ ишинде – районга келистирилген симменталь тукымлы савылатаган 150 сыйыр. Солай ок хозяйство 200-ге ювык йылкы оьстиреди.
Йыныслы койлар оьстируьвши «Кунбатарский» совхоз 21 мынъ кой мал, сонынъ ишинде 9 мынъ ана койлар асыллайды. Бу хозяйствода тувар малдынъ саны 840-850 болатаган эди, сонынъ ишинде – 250 савылатаган сыйырлар. «Кунбатарский» совхоз аслык эм пишен-ем культуралар оьстируьв мен де каьр шегетаган эди. Солай ок совхоз бийдай эм люцерна урлыгын да оьстиреди.
Районда авыл хозяйстводынъ оьрленуьвинде айырым орынды йыныслы койлар оьстируьвши «Червленные буруны» патшалык завод тутады. Завод, согыс салган яраларды битеп калмай, алдыга уьйкен абыт этти. Йогарыда айтылып кеткенлей, эллинши йылларда завод янъы йыныслы тукым шыгарып, оны асыллап баслады. Атаклы хозяйствода 28-29 мынъ йогары продукт беретаган койлар сакланатаган эди. Оьзлерининъ продукт берисине коьре мунда оьстирилетаган койларга тенъ маллар савлай Совет Союзында йок эди. Бизим йыныслы койлар оьстируьвши «Червленные буруны» оькимет заводтынъ негизинде Шешен-Ингуш Республикасында «Шелковской» деген йыныслы койлар оьстируьвши эм Калмык Республикасында «Черноземельский» деген йыныслы койлар оьстируьвши заводлар аьрекет этип баслайды.
Йыныслы койлар оьстируьвши «Червленные буруны» патшалык завод йыл сайын Халк хозяйствосынынъ савлайсоюзлык етимиси (ВДНХ) выставкасында ортакшылык этип турган, эм йыл сайын бизим заводтынъ выставкага йиберилген малы Алтын медальге тийисли этилетаган болган. Сонынъ уьшин де заводтынъ коллективине енъил автомашина эм баскалай баалы савгалар берилетаган эди.
Уллы етимислери уьшин йыныслы койлар оьстируьвши «Червленные буруны» оькимет завод патшалыктынъ энъ де уьйкен савгасы – Ленин орденине тийисли этиледи. Бизим ерде шыгарылган «Грозненская» деген тукымга юнининъ сапатына коьре бир тукымдыкына да етпейди: онынъ юни койы эм узын, тегис эм юмсак, айлак ийги майлы териси мен. Бу тукымда бир килограмм тири шеккиге 65 грамм ювылган юн алынады.
«Червленные буруны» заводтынъ ийги деген малшыларынынъ кыйыны оькимет савгалары ман белгиленген.Бас койшылар Ярыкбай Абдулкадыровка, Батыр Карагуловка, Туркманбет Ажманбетовка, агалы-инили Камо эм Кадыр Сабутовларга Социалист Истинъ Баьтири деген оьрметли ат берилген. Совет Союзынынъ бир хозяйствосында да Социалист Истинъ Баьтири деген ат бир тармакта сол шаклы аьдемге тийисли этилмеген.
Йыныслы койлар оьстируьвши «Червленные буруны» заводта 160 аьдем Совет Союзынынъ орденлери мен эм медальлери мен савгаланган. Онлаган койшылар, айтпага, Юмакеш Абдулжалилов, Иса Юмагишиев, Ваис Аджиниязов, Куруптурсун Оьтевалиев эм коьплеген баскалар Ленин орденине тийисли этилгенлер. Бас койшы Янмурза Сабутов, заводтынъ 2-нши фермасынынъ управляющийи Абу Шомаров эм тагы да баскалар элдинъ йогары савгасы – Ленин ордени мен эки кере белгиленгенлер.
Хозяйствода 6 аьдем «РСФСР ат казанган зоотехниги» эм «ДАССР ат казанган зоотехниги», 19 аьдем «ДАССР ат казанган малшысы», 39 аьдем «Малшылык устасы» деген сыйлы атларга тийисли болганлар. Кайтарып айтамыз, авыл хозяйство тармагында бир хозяйствода да йок оьз кыйынлары ман сый казанган сол шаклы аьдемлер. Ол заманларда сондай ат кимге болса сога берилмейтаган эди эм кыйканъкыларыннан акшага сатып та алынмайтаган болган.
«Грозненская» деген шуга юнли аталык тукымды шыгарувда биринши болып Социалист Истинъ Баьтири деген атка тийисли болган Ярыкбай Абдулкадыровтынъ уьлиси уьйкен, ол тукымнынъ авторларынынъ бириси деп саналады. Ол – йыныслы койлар оьстируьвши заводтынъ тири тарихи. Онынъ сав яшавы Ногай шоьлинде мал ман айкасып озган. Орыс бай Нестеренкодынъ койларын багып баслаган Ярыкбай оьзининъ ис йолын. Ама онынъ оьнери эм малшылык усталыгы тек Совет заманында толы кепте ашылды. Неше мынълаган койлар онынъ кол астыннан кеткен. Американ рамбулье, аргентин эм австралий меринос – баьри де бу тукымлар ман Я.Абдулкадыров куллык эткен, неге десе олар баьриси де «Грозненская» тукымды туьзуьвде кулланылганлар. Оьзек те, олардынъ арасында йогары продуктлы тукымлар да йолыгатаган эдилер, ама, Я.Абдулкадыровтынъ ойына коьре, бизим Ногай шоьлдинъ авыр ава аьллерине келистирилген тукым керек болган. Аьлимлер сондай тукым туьзуьвдинъ акында соьз баслаганда, Я.Абдулкадыров олар ман бирге ислемеге разылыгын билдиреди. Ол тукым шыгарув йолындагы биринши койларга карав берген. Ол оьстирген койлар бир неше кере Москвага ВДНХ-га йиберилген, олардынъ алтындай юнлери коьргенлерди аьжейипке калдыратаган эди. Я.Абдулкадыров оьзи де ис йолдасларына сулыбын яймага деп бир неше кере Москвада болган. Атаклы койшы Ярыкбай Абдулкадыровтынъ етимислерин эм сулыбын элдинъ баска малшылары да кулланып баслайды.
Суьвретте: Я.Абдулкадыров.
(Ызы болаяк).
