Сеит-аьпенди Зекерья увылы бурынгы Ставрополь губерниясынынъ Ашыкулак приставствосындагы Кара-Тоьбе авылынынъ ювыгында болган Оймаувыт деген авылда 1873-нши йылда тувып, сонда яшав оьмирин оьткерген. (Сол авылда халкымыздынъ ярыкландырувшыларынынъ бириси Муса Курманалиев те тувган). 

Оймаувыт авылында (Кара-Тоьбе авылдынъ куьнбатар ягы) Сеит-аьпендидинъ межигити мен медресеси болган. Ол медреседе авыл балаларын, ясларды оьзи окыткан. Сол ок заманда кадылык та юриткен. Онынъ колында баслангыш дин билимин алганы акында Муса Курманалиев оьзининъ биринши язган автобиографиясында белгилеген. Сонъында, Сеит-аьпенди репрессияга туьскени мен байланыста болар, ол армаган язган автобиографияларында онынъ атын атавын койган. Сол ок баслапкы автобиографиясында М.Курманалиев оьзи мен бирге косылып окыган Сеит-аьпендидинъ увылы Умаргазыды, Зеид Кайбалиевти, Ногман Колдасовты, Мустафа Саадиновты (булар баьриси де сонъында ногай тилинде биринши элиппелерди, окув китаплерди туьзуьвлерде катнасканлар, окытувшы болып ислегенлер) эскереди. М.Курманалиевтинъ сол биринши автобиографиясы алдынгы Кумлы авыл Советининъ председатели Оьзибек Мурзаевте сакланады). М.Курманалиев эм баска муалимлер Сеит-аьпендидинъ колында Кудайдынъ соьзине (богословие), араб тилининъ грамматикасына, риторикасына, логикасына эм математикага окыганы акында аян язган. 

– Сеит-аьпенди акында мен оьзимнинъ анамнан коьп хабарлар эситкенмен, – дейди аьлиги заманда Ашыкулак авыл межигитининъ имамы Хафиз Джафар улы Кунтувганов. Хафиз оьзи 1939-ншы йылда сол ок Оймаувыт авылында тувган. Коьп йыллар колхозда, сонъ совхозда койшы, тракторист, шофер болып ислеген. 

– Кара-Тоьбеде Сеит-аьпендидинъ окувшысы Ногман Колдасов окытувшы болып куллык эткен. Олар Зейид Кайбалиев пен бек аьруьв дослар эдилер. Зейидти, Мурат-аьпендиди, Машав-моллады (ол Капкас авылдан, туьркпен миллетли эди), Мустафа-моллады, Муса Курманалиевти Сеит-аьпенди араб тилинде бек ийги окыйтаган билимли аьдемлер этип окыткан эм тербиялаган. М.Курманалиевти Сеит оьз заманында Астраханьге, сондагы ногайларга барып окы, билиминъди теренлет деп йиберген. Муса соннан кайтып Терекли-Мектебке келген эм мундагы мектебте окытувшы болып ислеген, – дейди Х.Кунтувганов. – Ол баьри окувшыларын тек терен билимли болып калмай, эдаплы этип те тербиялаган.

Хафиз-агай тагы да эскереди.

– Ногман Колдасовтынъ айтувы ман, Сеит-аьпенди Меккеге аьжилик кылмага яяв баратаган болган, – дейди Х.Кунтувганов. – Ол оьз заманында кайбир ийги ногай аьдетлерди дин аьдетлери сырасына киргистпеге де шалыскан. Сеит-аьпенди заманында йогары билимли дин аьрекетшилерининъ бириси болган. 

Хафиз-агай бу ерде Н.Колдасовтан эситип калган бир аьлемет исти де эскерди. Оймаувыт авылында Кадир-шокай деген бир аьдем болган экен. Сеит-аьпенди Меккеге аьжилик кылмага деп кетеди. Сонда, аьжиликтинъ йорыкларын толтырып юргенде, ол анъсыздан Кадир-шокайды коьреди. «Сен де мунда юрсинъ ме?» – деп сорайды Сеит-аьпенди оннан. Кадир-шокай уьндемейди экен, явапка куьлемсирейди. Аьпенди, аьжиликтинъ парызларын толтырып, юртына кайтып келеди. Келгенде, тамашасы сол, Кадир-шокай бир кыйналмай, авылда юрген болады. Авылдаслардан сораганда, олар аьпенди Меккеге кеткенде, Кадир-шокай мунда болганын шайытлайдылар. Бу коьринистен сонъ Сеит-аьпенди Кадир-шокайдынъ акында: «Ол шыйык (шейх), – дейди, – неге десе ол оьзи мунда болса да, Меккеде де бир йорыктан коьринген», – деген. «Кадыр-акай» деп онынъ камыры да бар авыл оьлигинде. Сынына явлык байлап койганмыз, ога сый этип шыйык деп санаймыз», – дейди Х.Кунтувганов.

Хафиз-агай сол ок Н.Колдасовтан эситип калган тагы да бир хабарды эсине алады. Бир кере Сеит-аьпенди ерли моллаларга: «Оьлидинъ камырына бас казык не уьшин салынады эм не уьшин сонда Талкын окылады?» – деп сорав береди. Бирев де билмейди экен. Сонда ол оьзи: «Мейитти камырга салаяктынъ алдында онынъ кепинине байланган байлавышларды босатадылар. Сонъ лахатын кербишлер мен ябып, уьстине бас казыгын саладылар. Камырды ер мен тенълеп яртысына ябадылар. Муннан сонъ коьмуьвди онъарып турган молла, колына казгырды алып, соны бас казыкка тиреп тавысын коьтерип, Талкын окыйды. Казгырдынъ сабынынъ ушы молладынъ коькирегинде болмага керек. Оьли Талкынды эситип, бирден тирилсе (бурын сондай ислер де болган дейдилер, мысалы, клинический оьлим аьлинде болганлар), лахатка салынган кербишти козгайды экен, кербиш – бас казыкты, казык болса – казгырды», – деп явап кайтарган. Соьйтип, кайтып тирилгенди куткармага да болганлар. 

Сеит-аьпендидинъ Айбийке деген хатыны да болган, дейдилер. Онынъ да авыл-элде уьйкен сыйы болганы акында Хафиз-агай эскереди.

– Биз бала заманымызда Оймаувыт авылымыздынъ орамында ойнаганда, Айбийке-тетей юрип бараятканда, ясуьйкенлер иркилип, бизди колларымыздан ыслап, ойынларымызды койдырып, ога басларын иетаган эдилер. Ол келеятырса, баьриси де: «Кадыдынъ пишеси келеятыр!» – деп токтап, йол бергенлер. 

Советлер власти Ашыкулак приставствосында да токтастырылады. Сонъында 1930-ншы йылларда, сав элдегиндей болып, мунда да коллективизация ислери, соны ман бирге дин аьрекетшилерине, бай аьдемлерге карсы кувгынлар басланады. 1932-нши йыл Сеит-аьпендиди ыслап, Моздокка тутнакка аькетип капайдылар. Сонда бир кесек заман турган сонъ, оны Буденновскка, сонъында Сибирьге этап пан айдамага деп йибергенлер. Судтынъ карарында оны халк арасында дин ислерин юриткени уьшин сонда йибермеге деп белгиленген эди. Кадыдынъ межигитин, медресесин янъы властьтинъ ялшылары болып юргенлер бузадылар. Сеит Зекерья увылын кулак деп, баьри малы-муьлкин, ерлерин, тап касык-сисине дейим язып, уьйин де янъы туьзилген «Большевик» колхозына бергенлер. Аьпендидинъ 2-3 уьйлери аьли де бар деп айтадылар, соларды онынъ балалары сонъында таслап кетпеге амалсыз болганлар. 

1933-нши йыл Буденновсктынъ тутнагында агай авырыйды. Онынъ савлыгы осаллана береди. Ызында ол оьлим аьлине еткенде, иш ислер боьлигининъ куллыкшылары онынъ увылы Умаралиге атасын тутнактан шыгарып, уьйине аькетпеге ыхтыяр бергенлер. Хабарларга коьре, агай уьйине кайтып, сонда бир кеше конып, ян берген. Сол кеше, ол оьзининъ ызгы куьни еткенин анълаган болар, уьйинде ювынып, таза кийимлер киеди. 

– Аьпендиди авыл оьлигине ерлестиреекте, НКВД куллыкшылары келип, сонынъ ишинде биле коьре терен энъил ерди коьрсетип, сонда койдырганлар, – дейди мени мен хабарласувында онынъ аьлиги замандагы немереси Мурзахан Сеитов. Ол зат ушыны ман да солай болган. Оьткен йыл ноябрьде куллык этип Кара-Тоьбеге, Сеит Зекерья увылынынъ окувшысы болган Зейид Кайбалиевтинъ увылы Асаннынъ уьйине бардык. Сонда биз авыл оьлигине де кирип, аьпендидинъ камырына зиярат коьрип шыктык. Айткандай да, онынъ камыры оьликтинъ ишиндеги энъ де тоьмен ерде орынласкан экен. Соны власть иелери халк оьзининъ сыйлы дин аьрекетшисин, оьрметли окытувшысын, таза намыслы ийги аьдемин мутсын, ога бас иймеге келмесин деген ниет пен эткенлер. 

Аьпендиди коьмген сонъ, уьш куьн эм туьн узагына онынъ камырынынъ тоьгерегине нур тоьгилип турган, дегенлер соны коьргенлер. Ондай затты бурын оьрметли шыйыклардынъ, ваьлийлердинъ, аьжилердинъ камырларында тек коьрмеге болган. 

Сеит Зекерья увылынынъ кызы, алдынгысы Коясыл авылынынъ яшавшысы Беризат Сеитова (Алла ога тынышлык берсин), аьпенди Куран окыган шакта, уьй ишиндеги терезе шымылдыклары соларды тап ел козгаган кимик козгалатаганын эскеретаган болган. Ол зат Сеит оьз заманындагы йиний аьпенди болганын тувра шайытлайды. 

Сеит Зекерья увылында биринши хатыныннан Умар, Умаргазы, Умар-Али, Нургазы деген кеделери эм Афизет атлы кызы, экинши хатыны Айбийкеден Кайырбек, Темирхан увыллары эм Феризат кызы болган. Умарали кедесининъ кызы Сапие Кара-Тоьбе авыл мектебинде ислеген, аьли тийисли тыншаювында. Ол оьзининъ кыймасынынъ атасы Эсенбай Янмухамедов деген ногай Сеит-аьпендидинъ колында куллыкшы болып ислегени акында булай деп эскереди. 

– Эсенбайдынъ айтувы ман, Сеит-аьпенди баска бай аьдемлерге коьре бек танъ, сабыр, юмарт, языкшыл аьдем болган. Ол оьз куллыкшыларына куьн сайын шайына салмага бир касык сары май, айран берген, байрам куьнлеринде болса козылар сойып, этлерин уьлестирген. «Сонынъ оьзинде де, – деп эскеретаган болган Эсенбай-агай, – аьдем деген сум болады экен, биз аьпендидинъ койларын бакканда, авлакта бирерде ясыртын козы сойып, куьреле этип ашайтаган эдик. Аьпенди бизди соьйтип олтырганымызда бир кере ыслаганда: «Яслар, аш болады экенсиз, мага келип айтсанъыз, мен ше сизге оьзим сойып береекпен, эндигиден армаган булай этпенъиз», – деген.

Сеит-аьпендиди ыслаган заманда, онынъ янында тек бир Умар-Али кедеси болган. Калган балалары авылдан кашпага амалсыз болганлар. Умар, Умаргазы эм Нургазы Ямангой авылына келедилер. Олар бир йыл узагында мунда турганлар. 1934-нши йылда Умаргазыдынъ уьшинши кызы Сакинат (ол аьлиги Кумлы авылында Толокаевлердинъ анасы) бу авылда тувады. Болса да Ямангойдагы авылдаслары буларга Сеит-аьпендидинъ балаларын НКВД излестиреди, сиз муннан кетинъиз, кетпесенъиз, сизди ысларлар, дейдилер. Соны ман 1934-нши йылда булар баьриси де Караногайга йол алып шыгадылар. Йолда Абрам-Тоьбе авылына еткенде, Умаргазы агасы Умарга: «Сен мунда кал, бизди ысласалар да, сени ыслап коймасынлар», – дейди. Соны ман Умар агалары Абрамда калады. Умаргазы ман Нургазы Караногайга келедилер.

Сеит-аьпендиден калган язувлардынъ биревлери халк арасында сакланыпты. Ашыкулак авыл имамы Хафиз-агай билдиргенлей, бу язувлар Мустафа-молладынъ колыннан Иргаклыдагы Мурат-моллага коьшеди, Мурат оьз кезуьви мен соларды Шайхедин-моллага берген, Шайхедин болса, оьзининъ куьеви Хафизге тапшырган. Солар баьриси де араб графикасы ман Ораза-байрамнынъ, Курман-байрамнынъ дувалары кебинде язылганлар.Оннан баскалай, Зикир шегуьв, Мухаммад-пайхамбардынъ (Алла оны Оьзи саламласын эм разыласын) тувганы, коькке шыкканы акында да мавлид кебинде язылган назмылар калганлар. «Бас деп биз соларды арабша окып, сонъ ногай тилге коьширгенмиз», – дейди Х.Кунтувганов. 

           (Ызы болаяк).

М.Ханов.

Суьвретте: Ашыкулак авыл имамы Х.Кунтувганов.