Соьйтип, Астрахань областининъ 1989-ншы йыл Савлайроссиялык язылувы барувда ногай миллетли аьдемлердинъ саны 3 мынъ 758 аьдем язылган, а 2002-нши йылдагы язылувда 4 мынь 570 аьдем эм 2010-ншы йылдагы Савлайроссиялык язылувда 7 мынъ 589 аьдем деп белгили болган. Солай ок заманда регионда асылы ман ногай болган 30 мынънан алып 40 мынъга дейим аьдемлер бары белгили, ама олар оьзлерин татарлар деп яздырып келедилер.
Сонынъ уьшин де аьлиги астрахань ногайларына халкынынъ тилин эм этно-маданиятын саклавга каратылган, ногай ярыкландырувшысы А-Х.Ш. Джанибековтынъ эстелигине багысланган Джанибековтынъ окувлары бек маьнели болады.
А-Х.Ш.Джанибековтынъ ярыкландырувшылык аьрекети XX оьмирдинъ басында басланады. Ол ногай халкынынъ миллетлик оьрленуьв ойлары ман байланыслы. Ол ногайлардынъ авызлама халк яратувшылыгын йыювшы, миллет мектеблери уьшин биринши окытувшылык кадрларынынъ тербиялавшысы, янъы ногай язувын кеплевши, биринши элиппелерин, окув китаплерин, ана тилининъ грамматикасын, орыс-ногай терминлерининъ соьзлигин туьзуьвшилердинъ бириси болады. А-Х.Ш.Джанибеков поэмалардынъ, хабарлардынъ, илми макалаларынынъ, тарих-этнографиялык куллыклардынъ эм очерклердинъ авторы болады. Олардынъ кесегин ярыкландырувшы оьзи баспалап кеткен. Ама онынъ оьлгеннен сонъ баспаланган 4 топлама «Соьз казнасы» китаби, бас куллыкларынынъ бириси болады. А-Х.Ш.Джанибеков – ногай адабиат тилининъ аьлиги оьлшеми кепленуьвине, Сырт Кавказ эм Тоьмендеги Эдил ногайлардынъ фольклорлык асабалыгын саклавга уьйкен уьлисин коскан ярыкландырувшы.
«Бирлик» миллет-маданият ямагатынынъ белсенли аьрекетшилери мен ногай халкынынъ оьнерли увылынынъ эстелигин оьмирлетуьв, онынъ яратувшылык асабалыгын тергев, аьлимнинъ куллыкларын савлай ногай халкына еткеруьв бойынша уьйкен ис озгарылган.
1990-ншы йыллардынъ сонъында ярыкландырувшы тувган уьйинде мемориаллык тактасы, уьйининъ касында плитасы салынган. 2019-ншы йылда ногай скульпторлары Кошали Зарманбетов эм Абдурахман Махмудовтынъ проектлери бойынша онда эстелик ашылмага мыратланады. Астрахань каласында Кизлярская орамы Джанибековтынъ аты ман аталган.
Астраханьде 1991-нши йыл тарихши эм этнограф, «Бирлик» деген миллет-маданият ямагатынынъ председатели Р.Джумановтынъ ойы ман биринши кере Джанибековтынъ окувлары басланадылар. Сол йыллар ишинде Астраханьге Москва, Черкесск, Махачкала, Казань калаларыннан, Ставрополь крайыннан ямагат, илми эм маданияттынъ белгили ногай аьрекетшилери болып кеттилер. Олардынъ ишинде илми кандидатлар, докторлар, айтпага, Р.Керейтов, Д.Кидирниязов, Н.Сую-нова, А.Курмансеитова, М.Булгарова, Ф.Кусеге-нова, З.Доде, белгили ногай язувшылары, шаирлери, журналистлери И.Капаев, А.Култаев, М-А.Ханов, С.Рахмедов (яткан ери еннетли болсын) эм сондай баскалар. 28 йыл ишинде шаралардынъ тематикасы да, кеби де коьп кере туьрленип келген. Ама А-Х.Ш.Джанибековтынъ анъ байлыгынынъ сакланувы эм тергелуьви туьрленмейтаган бас борыш болып калады. Проект бойынша тоьгерек столлар, ногай адабиатынынъ оьрленуьви эм сакланув соравлары маьнели маданият акциялары болып каладылар. Аьлимлер, фольклоршылар, этнографлар, маданият аьрекетшилери, патшалык эм ямагат структураларынынъ ваькиллери тарих, адабиат, ана тилининъ сакланувы эм уьйренилуьви мен байланыслы актуальлик маьселелер бойынша кенъеспеге, оьз янъы тергевлери мен, ойлары ман боьлиспеге бирге йыйыладылар. Бу форумларда аьлимлердинъ аьзирлеген куллыклары тек илми ягыннан болып калмай, ярыкландырув эм билимлендирув яклары ман да баскаланады.
Шараларда Абдулхамид Джанибековтынъ тувган-кардашлары да катнасып келедилер. Ана тилиннен коьплеген китаплердинъ иеси, ярыкландырувшыдынъ кызы Софья Абдулхамидовна Калмыкова да (Джанибекова) коьп кере окувларда ортакшылык эткен.
Джанибековтынъ окувлары шатлыклы, байрамша аьлде оьтедилер. Онда янъы шыгармалардынъ презентациялары, этнографиялык выставкалары, белгили шаирлердинъ ятлавлары окылады, йырлар йырланып эм биювлер бийиледи. Тек ызгы йылларда мунда астрахань окувшылары Карашай-Шеркеш эм Дагестан халк шаирлери Иса Капаевтинъ, Бийке Кулунчаковадынъ, Анварбек Култаевтинъ янъы китаплери мен, солай болып Рамазан Керейтовтынъ, Даниял Кидирниязовтынъ, Насипхан Суюновадынъ, Фания Кусегеновадынъ илми куллыклары ман, Ставрополь крайында ногай язувшысы эм журналисти Куруптурсын Мамбетов пан баспаланатаган «Степные вести» газетасы ман эм сондай баскалар ман танысып келедилер. Шаирлер Салимет Майлыбаева эм Фарида Сидахметова оьз ятлавларын бир неше кере окып эситтиргенлер.
Окувлар тек область орталыгында тувыл, айтпага, Красноярск районынынъ Малый Арал, Сеитовка, Джанай, Ясын-Сокан авылларында, Приволжский районынынъ Растопуловка авылында, Володарский районынынъ Тулугановка, Хабаралинский районынынъ Лапас авылында озгарылганлар. Окувларды озгарувда экспозицияларын ногай авылларында коьрсетуьвди уйгынлавы ман Астраханьнинъ уьлке танув музейи де белсенли орынды тутып келеди. Оьсип келеятырган несил де йыйы катнасады. Олар докладлар, адабиат-анълык композициясын, ашык дерислерин, ногай халкынынъ маданияты, тарихи бойынша тыскы класс дерислерин аьзирлейдилер. Боьтен де, Красноярский районынынъ Малый Арал авылында оьткен окувлары эстеликли болып оьттилер. Мунда баслангыш билимлендируьв мектебтинъ ногай факультативине юрген окувшылары ман «Энгимелердинъ эм ваьлийлердинъ ери» деген тыскы класс дериси озгарылган. Окувшылар ногай шаирлерининъ ятлавларын окыдылар, ана тилинде йырладылар, бийидилер, ногай эртегилерин сахнага шыгарып коьрсеттилер. Шарага деп олар «Меним тувган авылым» деген выставкасын да уйгынлаган эдилер. Онда балалардынъ суьвретлери эм кол усталыгыннан баска, бурынгы уьйшиликте кулланылган савыт-садак, агаштан халк усталарынынъ ясаган алатлары, кийгизлер салынган эдилер. Мундай шаралар яс несиди тербиялавда уьйкен маьнеди тутып келеди. Джанибековтынъ окувлары заман-заманы ман регионаллык, савлайроссиялык, савлайдуныялык билдируьв порталларында, коьлем билдируьв амалларында баспаланып, коьрсетилип келедилер.
Биз бу пайдалы яратувшылык аьрекетин дайым ийгилендируьвге, онынъ илмилик негизин беркитуьвге шалыспага керекпиз. Сол заман Джанибековтынъ яратувшылык аьрекети оннан да тийисли бардырылып келеегине, ногай халкы тувган асабалыгын оьзининъ ердеслери эм дослары арасында оьрметлик пен юритеегине соьз йок.
Р.Шугаипов, Россия Журналистлер союзынынъ агзасы.
