Кобан йылгадынъ аты баска ойконимлердей, гидронимлердей болып йылгадынъ бойында яшаган яшавшылардынъ тили мен байланыслы энген деген ойда токтаймыз. Кобан деген гидронимнинъ аты бойынша коьп ойлар бар. Аьлимлердинъ бириси Л.Г.Гулиева йылга атынынъ коьшируьвин «уьйкен, куьшли шувлаган йылга» деген карашай-балкар тилиндеги «къобхан» деген соьзи мен байланыстырмага шалысады. Белки, ол «Коба» толтырув деген соьзден де кетпеге болады. Кобан йылгасына йыл сайын эм бир такыйка да токтамай, басыннан сонъына дейим 1400 уьйкен эм кишкей косылатаган сувлар туьсип, сол атты яклап келедилер. Сонынъ уьшин Кобан сувы дайым коьп эм толы йылгалардынъ бириси болады. Йылгадынъ басыннан алып йогары бойына дейим яшаган ногайлар йылгадынъ баьри белгилери, хасиетлери акында да билгенлер. Олар «коба турады» дегенлер, олай деген Сырт Кавказдынъ маьнели сув тамырынынъ ызлы-ыз толувы акында анълатады.

Биз П.Голубовскийдинъ Кобан йылгадынъ атынынъ бир туьрлиси Куман (ногай тайпасы) деген соьзден кеткенин де яклаймыз. (Тюрк тиллеринде «м» эм «б» аьриплери авысувы йыйы йолыгады.) Ондай анълатув сендируьвли болады. Идрисидинъ картасы бойынша (1154) Кобаннынъ эки якларында «Ак эм Кара куманлары» болганлар. Кавказдынъ тоьгерегинде яшав суьрген Каман (куман) халкы акында бизим эрадынъ биринши мынъ йыллыгыннан алып эскерилетаганы да кызыксынувды тувдырады. Энъ сонъгы булакларда мундай билдируьвлер этилген: «Джунгурлар куманларга – Кобан ордасынынъ ногайларына енъилдилер, 1644-нши йылдынъ канътар айында олар Эльбурган тавдынъ янында Кишкей Зеленчук уьнъисинде оьлген аьскер басшыларынынъ кевделерин де калдырып кеткенлер. Хо Урлюктинъ немереси Аюка хан куманларга, ногайларга енъилмеге суьймей, коьп айкасады, болса да Ак кобаннынъ Эльтаркаш тоьменлигинде эм Боргустан аркасында 1696-ншы йыл енъиледи».

Сол оьзгерислер акында орта оьмирининъ уллы ногай шаири Казтувган Суьйиниш улы ашык этип язган. Мордвинлер (эрзя, мокша) эм марийлер буьгуьнге дейим де оьзининъ энъгимелеринде ногайларды кобанлар деп айтадылар. Белки, Ак Кобан оьзининъ туьзлиги эм йылгадынъ агымы бойынша атын алган да болар. Онынъ ягалары бийик эм ягадагы таслары кардай ак болганлар, йылгадынъ туьби таска толган, тез ювырган таза сувы болган. Алтын Орда шагына дейим, Кобаннынъ йогары бетинде Аслар (Алан) патшалыгы болган. Мунда Ак аслар, сираклар эм куман кыпшаклары яшаганлар. Белки, муннан «Ак Кобан» деген аты да кеткен болар. Бизим ата-бабаларымыз уьшин Кобан тоьгерегиндеги ерлери ваьлий болганлар, неге десе мунда аьлиге дейим аьлим-археологлары ман кыпшаклардынъ коьплеген эстеликлери, оьликлери табылып келедилер.

Аьлим-археологы В.Н.Чхаидзединъ тергевлери бойынша, мунда адыгкабартылардынъ келуьвине дейим, Алтын Ордадынъ турак ерлери болган. Оннан сонъ онынъ орынына Уьйкен Орда орынласады. Бу ерлерде бизим ата-бабаларымыз яшаганлар. (В.Н.Чхаидзе, И.А.Дружинина). Белгили аьлими В. В. Трепавловтынъ билдируьвлерине коьре, ногай халкынынъ аты ман кайбир булакларда Мангыт юртынынъ, Крым ханлыгынынъ эм Уьйкен Ордадынъ шоьл тюрклери косылганы акында айтылады. Сол соьз Ногай Ордадынъ тек яшавшыларын белгилеп калмай, кенъ кулланылып барган . (В.В.Трепавлов «Ногай Ордадынъ тарихи» 471 бет.)

Баска болып, ногай мифологиясын осетинлердики мен келислигин тергеп келген Константин Рахно булай деп белгилеген: ногай энгимелеринде нарт (баьтир) эпосларынынъ кесеклери бар. Мысалы, Ашамай (авылдасларда Ацамас, Ачемез) баьтир акында йырын оьз шыгармалар йыйылысында сыйлы язувшымыз Иса Капаев те коьрсетеди.

Орта оьмирлерде яшаган ногайлары уьшин «Ак Кобан» деген атынынъ ваьлий маьнеси болган. Бу ерлерде Тамерланнынъ шапкынлылыгыннан алдын Алтын Ордадынъ коьплеген калалары болган. Сол кыргынлыктан сонъ, ногайлар оьзининъ онъайлы кыралын туьзетип баслайдылар. 1515-нши йыл каспулат эм касаев эллери курылысканда, Кобанда Урак эли болган. Онда биринши кабаклар да (турак ерлери) эскериледи. Оннан сонъ, сол турак ерлери ногайлардынъ авылдасларына коьшеди. Карашайлар аьлиге дейим де Первомайское авылын Абук кабак, Красный восток авылын Лоо кабак деп атайдылар. Эркин-Халк авылына ногайлар аьлиге дейим де кабак дейдилер. Хабез эм Псаучье-Дахе авылларынынъ тоьгерегинде яшайтаган авылларынынъ яшавшылары Касай кабак эм Клыч кабак деп атайдылар.

Ак Кобанды оьз йырларында орта оьмирдинъ йыравлары Шал-Кийиз, Асан-Кайгылы, Казы-Тувган Суьйиниш улы йырлап келгенлер. Ак Кобан аьр бир ногайга орта оьмирининъ шаири Эльбурган Найман улынынъ, эпослар баьтирлери Копланлы Аьруьв Аьметтинъ эм ногай ярыкландырувшысы эм язувшысы, А.С. Пушкиннинъ замандасы Султан Казы Гирейдинъ, Совет Союзынынъ Баьтири Калмурза Кумуковтынъ эм ногай халкынынъ баска белгили аьдемлерининъ тувган ери деп белгили.

1783-нши йыл Ак Кобан Россия империясына косылган сонъ, Ак Кобаннынъ онъ бети Россияга киреди. XIX оьмирдинъ ортасына дейим коьп йыллар бойы онда согыслар юрген. 1784-нши йылдан алып, патшалык аьскерлери Кобан йылгадынъ оьткеруьвлеринде (переправа) оьз коршалавлыкларын курганлар. Йогары Кобанда он оьткеруьвлери болганлар. Оннан сонъ, коьп заман кетпей, онда казаклардынъ станицасы эм хуторларынынъ саны оьсип баслайды. Олардынъ Кобанга дейим куьшлери бирлесип, XIX оьмирдинъ басыннан алып Кобан йылгадынъ онъ ягасына яйылып баслайдылар. Бу акциялар аралары 250 шакырым болган Незлобное станицасыннан алып, Круглолесское эм Китаевское авылларына дейим де етеди. Наполеон согысларынынъ енъуьвшиси Ермоловты Кавказга белгилеви мен Ак Кобанда согыс коркынышлык тувдырды.

Сол заманларда «Айлан аккан кара кан Ак Кобан» («Белая Кубань течет с кровью») деп, эки яктан да айтканлар. 1840- ншы йыл кордонлык коршалавлыклары Уруп эм Лаба йылгаларына (Янъы линия туьзиледи) шыгарылувы ман ерлер босатыладылар. 1847-нши йыл Янъы линия ерлеринде болган тав халклары ман полиция ягыннан эм административлик етекшилеви уьшин бес приставстволары туьзиледи. Невинномыск станицасы орталыгы болган бас приставствосы болады. Усть-Джегута орталыгы ман Джегута эм Хумара арасында Тохтамыш авыллар приставствосы болган. Патшалык аьскерининъ капитаны Султан Адиль Гирей онда пристав этип белгиленген. Онда абазин авылы Лоов (Кубина) кирген. Онъ колдынъ штабынынъ етекшиси А.С.Кройерустынъ белгилеви мен, онынъ яшавшыларынынъ санын ногайлар эм аз кесеги Сторожевой эм Исправный станицасына аьскершилер мен аькелинген кабартылар туьзгенлер.

1861-нши йыл Тохтамышты Карашай приставствосы ман косадылар эм Верхнекубанское деп атайдылар. Бу зат ногайлардан ерлерди эм отлакларды алып, аьскерлик оькиметлик ерлерининъ пайдасына казаклар полкына беруьви мен тамамланады. Сол заманда калган ногайларын Кобаннынъ сол ягына коьширедилер. Тек Тохтамыш приставствосыннан Турцияга 16 мынъ ногайлар кеткенлер. Кобан ерлериннен тувган ерин таслап кеткенлердинъ саны, бестав-кум ногайларын санамай, 40-тан алып 60 мынъга дейим етеди. Баталпашинск округында 1878- нши йылларда 4-5 мынъ ногайлар болганлар. Болса да кобан ногайлары, баска халклар арасында йойытылып, доьнип кетпей, оьз тилин эм тарихлик маданиятын да баслапкы кебинде саклап келген.

Ак Кобан, сага оьрленуьв эм онъайлык!

Х.Алакаев,

Ямало-Ненецкий автономиялык округы бойынша аьрекет этетаган «Ногай Эл» деген регионаллык миллет-маданият автономиясынынъ председатели.