Мунда Ногай район билимлендируьв боьлигининъ етекшиси Кайтархан Отегенова, район Депутатлар йыйынынынъ председателининъ орынбасары Увылбике Шандавова, А.Тахо-Годи атындагы педагогикалык илми-актарув институтынынъ тамада илми куллыкшысы, доцент Фания Кусегенова, «Яслык» яслар орталыгынынъ етекшиси Арслан Акбердиев, Ногай район билимлендируьв боьлигининъ бас специалисти Медина Гапарова, А.Джанибеков атындагы мектебининъ етекшиси Курасхан Ярикбаева, солай ок Тарумов, Кизляр, Бабаюрт, Ногай районларынынъ эм конъысы Шешен Республикасынынъ Сары-Сув авыл мектеблерининъ ана тилининъ эм адабиатынынъ окытувшылары, балалар бавларынынъ тербиялавшылары катнастылар. Шарады Карагас авыл мектебининъ окытувшысы Нурсият Зарманбетова ашты эм юритти, ол конакларды йылы хошлап, биринши соьзди К.Отегеновага берди. Бас деп Кайтархан Юсуповна Ногай районга келип, ана тилининъ окытувшылары ман билимлерин оьстируьв курсларын озгарганына Фания Кусегеновага уьйкен савбол айтты. Солай ок ол ана тилининъ окытувшыларынынъ балаларда ногай тилге суьйимин оьстируьв уьшин уллы куллык юритетаганын эм тилге уьйретуьв исинде йолыгатаган маьселелерин белгиледи. – Ногай районынынъ авылларындагы мектеблерде 3074 бала билим алады, олардынъ 2717-си ногай тилин, 171 даргин тилин, 186 дагестан адабиатын уьйренедилер. Районымыздынъ мектеблеринде окыган баьри ногай балалар ана тилининъ дерислерине юредилер, дагестан адабиатын баска миллетли балалар окыйдылар. 2019-ншы йылдынъ 1-нши сентябриннен алып мектеблерде ана тилин орыс тили эсабында окувшылар уьйренееклер. Закон бойынша аттестатта ана тилиннен белги болмаса, онынъ куьши йокка эсап. Сога коьре, ана тилин уьйренмеге амалы болмаган окувшылар оны орыс тили эсабында окыяклар. Солай ок ана тилининъ китаплери бизим республикада баспаланмайдылар, бизге оларды конъысы Карашай-Шеркеш Республикасыннан сатып алмага туьседи, сол да айырым кыйынлыклар тувдырады. Район бойынша ана тилининъ китаплери мен баслангыш класслардынъ балалары 65 процентке, 5-9-ншы класс окувшылары 18 процентке канагатланганлар, 10-11-нши класс окувшыларына бир китап те йок, –деди оьз соьзинде К.Отегенова. Фания Кусегенова китаплерди баспалавда йолыгатаган кыйынлыклар акында айтты: – Дагестан Республикасында ана тилиннен китаплерди аьзирлеп баспалаганнан, конъысы Карашай-Шеркеш Республикасыннан бизим регионга аькелуьв тыныш, неге десе сонынъ уьшин программалар туьзуьв керек, олар болса, федераллык реестрге кирмеге тийислилер, программага киргистилмеген китаплер мен балаларды окытпага ярамайды. Совет оькимети заманында, китап баспаланганда, Ногай районынынъ баьри авыллары да бир йорыктан керекли китаплер санын белгилеп алатаган эдилер. Аьли де сол йолга туьспеге тийисли. Карашай-Шеркеш Республикасында онда окыган 1мынъ балага деп китаплер баспаланады. Китап баспаланаяк деп белгили болганлай ок, оларга бизге де булай кадер китап керек, муна шаклы акша да беремиз деп билдирмеге тийисли. Эгер тираж коьп болса, китап баспалавга коьп акша шыкпайды. Эгер бир район алса, оннан сонъ айырым баскасы керек деп билдирип баспаламага тилесе, карыж коьп кетеди. 300 китап шыгарув 500 китаптинъ баасына олтырады. Тагы да Фания Анварбековна А.Тахо-Годи илми актарув институтында ана тилин саклав ниетте этилетаган куллыклар акында да айтып озды, сол ок ниетте ногайлар илми сообществосы ман аьзирленген маслагатларды да окып эситтирди. Оннан сонъ «Яслык» яслар орталыгынынъ етекшиси Арслан Акбердиев тил маьселеси энъ де маьнели маьселе экенин белгиледи. – Тилимиз кыйын аьлде экенине коьбиси эс бермейдилер. Ер маьселесин де коьплер энъ де йогары маьселе деп санайдылар. Бу куьн биз белгиленген маьселеди шешуьв йолларын излев уьшин йыйналганмыз. Ана тилине уьйренуьвде китаплер йоклыгын да бас маьселелерининъ бириси деп айтканлар да аз тувыл, ама мен оны маьселе деп санамайман. Маьселе аьелде. Аьелде ногай тилинде соьйлев керек, балалар бавында ас ашамага, уйкламага балаларды тербиялавшылар ногайша шакырмага тилек. Халк арасында тилди саклав ман байланыслы иске эс этилинмейди деп ойлаганлар да бар, ама ол дурыс ой тувыл. Район Депутатлар йыйынынынъ председателининъ орынбасары Увылбике Шандавова 20-30 йыл артта ногай балаларга орысша соьйленъиз деп уьйрететаган болган болсак, аьли оьзимиздинъ ана тилимизде соьйленъиз деп тилейтаганымызды уьйкен тынышсызланувы ман белгиледи. Солай ок «Ногайский район» МР Депутатлар йыйынынынъ председатели Руслан Насыров бу маьселеди шешуьв йолларында оьз ягыннан керекли ярдам этпеге аьзир экенин де билдирди. Оннан сонъ Медина Гапарова оьз ойларын айтты. Орта-Тоьбе авыл мектебининъ окытувшылары Сапиет Межитова эм Сания Кошанова балалар бавындагы саьбийлер уьшин оьзлери аьзирлеген «Боялма китап» бойынша хабарладылар. ДР Язувшылар союзынынъ агзасы Салимет Майлыбаева Карашай-Шеркеш педагогикалык университетининъ филология факультетинде ногай тилининъ боьлиги ябылмас уьшин, онда окымага ногай яслар барса экен деген тилек салды. Ол уьйкен оькиниш пен Махачкалада гы пединститутта ногай боьлиги, солай ок Терекли-Мектебте Хасавюрт педколледжининъ филиалы ябылганын эске салды. Ногай район ана тил методикалык куьбининъ етекшиси Сафият Аджигельдиева «Маьселе мен алдыга абыт» деген докладын окыды. А.Джанибеков атындагы мектебининъ окытувшысы Зухра Мавлимбердиева баьри балалар бавлары уьшин бир программа туьзбеге тийисли деген маслагатын айтты. Сол мектебтинъ ана тилининъ окытувшысы Саида Джумаева эм «Ногай Эл» балалар бавынынъ тербиялавшысы Джамиля Аманбаева исинде кулланатаган амаллар ман боьлистилер. Бу куьнги шарада конакларга да соьз берилмей калмады. Огузер авылындагы мектебининъ ана тилининъ окытувшысы Руслан Сунчалиев ян авырувы ман Кизляр районындагы тек 4 мектеблерде ана тилининъ дерислери юретаганын айтты. Солай ок Ново-Дмитриевка авылындагы мектебтинъ етекшиси Гульнара Манапова, Шелков районынынъ Сары-Сув авылындагы мектебининъ окытувшысы Келдихан Шамбилова, Бабаюрт районыннан ГемеТоьбе авыл мектебининъ окытувшысы Камиля Кулаева ана тилин саклав ман байланыста эткен ислери акында айттылар. Тоьгерек столда тийисли резолюция кабыл этилинди. Ногай тилининъ йойытылувынынъ маьселелери мен окытувшылардынъ, аьлимлердинъ, аькимлердинъ тынышсызланувы, оны саклав йолларын излеви кувандырмай болмайды. Юрген йол алар дегенлей, басланган истинъ тамамлары да болар деп сенемиз.
Н.Кожаева, РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретлерде: тоьгерек столдан коьринислер.
