Аьр бир санаторийде тыншаювшылардынъ коьнъиллерин де авламага деген культура программасы да болады. Бир куьн санаторийге сол программага коьре уьш язувшы келдилер. Мен олардынъ ишиннен тек бир Нафи Джусойтыды билетаган эдим, неге десе сол заман ол белгили поэт, язувшы, литературовед, аьлим эди. Калган экевлерининъ бириси Сырт Осетияда республикалык журналдынъ бас редакторы – бойлы, толы бети елге-куьнге тиймеген, ийги сакланган аьдем эди. Конаклардынъ уьшиншиси – поэт – арыкай, карасымал, коьбисинше уьндемей туратаган киси эди.
Йолыгысты журналдынъ бас редакторы юритти. Бас деп ол соьзди, оьзек те, Нафи Джусойтыга берди. Йыйылганлардынъ алдында шыгып соьйлевиннен, оьзин кайтип юриткеннен Нафи Джусойтыдынъ коьпти коьрген, акыллы аьдем экени сонда ок та коьзге илинди. Ол мен-менсимей, адабиаттынъ, яратувшылыктынъ акында кыскасыннан кызыклы хабарлап, уьндемей барып ерине олтырды. Энди юритуьвши, аьдетинше, соьзди поэтке берер деп карап турдым. Ама меним тамашама юритуьвши соьзди оьзине берди. «Энди сизинъ бойсынувлы кулынъыз соьйлейди» деди ол, уьйреншикли соьзлерди айтып. Журналдынъ бас редакторы тири, соьйлеймен деп турган аьдем болып шыкты. Ол аьруьв салынган, занъыравык тавысы ман оьзининъ яратувшылык, яшав йолы акында хабарлап, сонъ кара соьз бен язылган повестиннен яде романыннан (аьли эсимде йок), кыска тувыл уьзик окып баслады. «Бизим бойсынувлы кулымыз», мен йогарыда белгилегенлей, занъыравык тавысы ман, язылган ойын беркитуьв уьшин келисли кепте колларын булгап, керек еринде онда-мунда да юрип, оьзининъ шыгармасыннан уьзик окыды. Уьзик кыска тувыл эди, заьлим заманды алды.
Уьзигин окып болган сонъ, йолыгысты юритуьвши кезекли соьзди поэтке берди. Поэт олтырган орыныннан турды, трибунага янасты эм сабыр тавысы ман: «Меним алдымда соьйлеген оратор айлак узак соьйледи. Сиз мунда тыншаймага келгенсиз эм мен сизинъ ял алаяк заманынъызды артык кулланмага суьймеймен» деди де, ерине барып олтырды.Поэт баска бир соьз де айтпады, ятлав да окымады.
Йолыгыста болып турган ислерге меним тамашам тагы да артты. Мен уьш литератордынъ арасында болып турган аькисликти сезсем де, олардынъ арасындагы катнасларды билмейтаган, анъламайтаган эдим. Сонынъ уьшин де эки язувшыдынъ арасында булай ис болып кеткенине аьжейип эттим эм ашшы оьзгерис акында не зат ойлаякты да билмедим. Ама санаторийде болып кеткен эрис яде илинис (кайтип айтаякты да билмеймен) меним эсимнен бир де кетпеди, яшавым ызына якынлаган болса да, бу куьнлерге дейим де коьзимнинъ алдына келип кетеди.
Сол йолыгыс болганнан сонъ коьп йыллар оьтип, оьзим де халкымда белгили поэт, язувшы болып, оьз калемдасларым ман коьп катнасып, яшавды биле келип, поэт те, язувшы да калай осал, калай увак, калай ырыя, калай куьнши, калай акылсыз (глупый, тупой деген маьнеде) болатаганын коьзим мен коьргенде, санаторийде болган йолыгыс акында оьз ойларымды кенъейттим, ондагы эриске не зат себеп этпеге болганынынъ вариантларын толыстырдым. Неше поэтти де, язувшыды да коьргенмен, язганлары мактагандай зат болмаса да, литературный шапшактынъ касында онъайлы орынласып, мен-менсип юргенин, шынты талантлардынъ йолларын бувып, оларга оьспеге, коьтерилмеге амал бермегенин. Бос соьзли болмас уьшин бир мысал да келтирейим. Озган юзйыллыктынъ етписинши йылларынынъ ызында яде сексенинши йылларынынъ басында бизди яс язувшылардынъ республикалык кенъесине шакырган эдилер. Кенъес бизге, ясларга, бек кызыклы эм пайдалы эди. Коьплеген белгили язувшыларды, поэтлерди коьрдик, маслагатластык, атаклы Расул Гамзатовтынъ йоравларын тынъладык, онынъ колыннан Сый грамота да алдык. Кенъес юрип турган куьнлердинъ биревинде кешке таман биз Мурат Авезов экевимиз, ишимлик сисесин алып, Махачкалада яшайтаган таныс язувшыдынъ уьйине конакка бардык. Биз танысымыздынъ уьйинде олтырып, хабарласып турган аьсерде сонда йолдасы ман аты белгили болып баслаган кумык язувшы да келип калды. Язувшыдынъ миллетин атавымнынъ маьнеси де йок тувыл, оны сонъ анълатарман. Олар да столга олтырып, хабарга косылдылар. Соьзден-соьз шыгып кетип, кумык язувшы ман меним арамызда литературадынъ акында принципиальный эрис басланды. Экевимиз заьлим ерге дейим эрисимизди кыздырдык, аьр кайсымыз да оьз ойын яклап турды. Оьзин куьшли талант деп санайтаган белгили язувшы аьли де бир китап те шыгармаган авылдан келген яс поэт оны ман эрискенин яратпады. Сол кеше биз бир-биримизди ушатпай айырылыстык.
Экинши куьн аьр бир миллет секциясында яс поэтлердинъ ятлавларын ортага салып, ойласып карамага керек эдилер. Биз ногай секциясында йыйылдык. Алдынгы куьн экевимиз эрис ясаган белгили язувшы да ногай секцияга келди. Ятлавларды окымага мага шерет еткенде, мен «Ян майданда» деген ятлавымды окыдым. Ол кумык язувшы болганга (ногай тил мен кумык тил айлак ювык, сонынъ уьшин де мен онынъ миллетин атаган эдим) меним ятлавымды эс берип тынълады эм, мага коьре, иштелик эм оьнер ягыннан айтпага соьз таппай, «ятлав узын» деди. Экинши окыган ятлавым «Аьлимлер де ыспат эткен болса да…» деген доьрт сыралы кыска ятлавым эди. Сол зат пан мен «Эгер соьз узынлыктынъ акында болса, биз кыска ятлавлар да язып боламыз» дегенди анълатпага шалыстым калемдасыма. Узын соьздинъ кыскасы, туьнегуьн мен оны ман эрискенимди яратпай, ишинде кек саклап, секцияда меним, литературада янъы абыт баслаган яс поэттинъ, ятлавын яманлап, оьзининъ оьшин алмага деп белгили язувшыдынъ куллык этип келгени инсанга келисетаган ис пе?!
Басы да туьз, ниети де туьз кайсы аьдем де анълайтагандыр мен баьри поэтлерге де, язувшыларга да кир якпага суьймейтаганымды. Неше поэт те, язувшы да бар дуныяда юреги шыктай таза, коьнъиллери шоьлдей кенъ, эрклери каядай берк, язганлары тенъиздей терен, акыллары арсландай куватлы. Тарихтен де, аьлиги яшавдан да неше мысал да келтирмеге боламан. Меним повестимде де ийгилердинъ акында да хабарларым, эскеруьвлерим коьп.
Меним соьзим тагы да кырга карап кетти. Тагы да сол санаторийде болган йолыгыска кайтайым. Буьгуьн мен бир затты ашык анълайман: сондай йолыгыслардынъ язылмаган эдабына коьре, соьзди касындагыга бермей оьзине алганы ман йолыгысты юритуьвши поэттинъ басын кемситпеге суьйген. Баскалай айтканда, йолыгысты юритуьвши поэттен оьзининъ увак оьшин алган. Кашан болса да, бир заман поэт юритуьвшидинъ кыжыгына тийгендиртагы деп ойлайман: яде онынъ айтканын этпеген, яде онынъ язганларындагы бир кемшиликти коьрсеткен; яде араларында баскалай бир зат болган –яшав деген яхшы оьзгерислерге де, яман оьзгерислерге де бай. Ама калай болганда да язувшы-юритуьвши оьзин сондай этип юритип, оларга сый этип йыйылган аьдемлердинъ арасында увак оьшин алмага керек тувыл эди. Тагы да баскалай ойлайман – поэт яде язувшы увак оьш алувдан бийик болмага тийисли. Увак аьдемлердинъ язганлары да увак, сайы, терен маьнесиз болатаганын йылларымнынъ буьгуьнги бийиклигиннен ашык анълайман.
Суьвретте: институтта ызгы окув йылы.
