Белгили фольклоршы, язувшы, журналист Т.Акманбетов: «Халк шашты, мен ордым»

Халкымыздынъ оьмирлер узагында яшавды тергеп, яхшылык пан яманлык арасын айырып, коьнъилиндеги дертин тоьгип, яшав сулыбын авыздан-авызга таралткан соьз оьнери онынъ маданиятынынъ, педагогикасынынъ, философиясынынъ негизи болады. Сондай тил эм акыл асабалыкты кыйын салып йыйнамага эм халкына дайымга язып калдырмага онынъ бир неше увыллары шалысканлар. Олар бизге заманлар авысып, авыл-элде болаяк уьйкен туьрленислер алдында яде сондай туьрленислер болып турган шакларда келгенлер дер эдим. Оларды биз бармак пан санамага боламыз: Абдул-Хамид Джанибеков, Муса Курманалиев, Ашим Сикалиев, Тагир Акманбетов… Дурыс, олардынъ йыйганы миллет анъ-акыл байлыгынынъ яртысы да болмайтагандыр, ама сол киши казнадынъ оьзи де дуныя халкларынынъ фольклоры ишинде ногайдынъ ян-коьнъил байлыгын яркыратып коьрсетеди. 

Ногай шоьлимиздинъ авызлама халк яратувшылыгын йыювга эм баспалавга Тагир Акманбетовтынъ сав яшавы эм ис аьрекети багысланган. Буьгуьнлерде ога тувганлы 65 йыл толып туры. Соны ман байланыста биз белгили фольклоршы ман юритилген хабарласувымызды баспалаймыз.

– Тагир Ажакай увылы, сизинъ бу дуныядагы оьмиринъиз халкымыздынъ бурынгы тил байлыгынынъ ер-ерде шашыраган уьлислерин эл кезип йыюв ман оьтеди. Сондай енъил болмаган, ама аьдем янын байыткан йолга туьсуьвге сиз кишкейден ымтылгандырсыз?

– Меним атам Танъатар Кошеров Караногайда айтылган хабаршылардынъ бириси болган. Ленин авылында яшаган Курай-йырав Лукмановтынъ айтувы ман, ол тойга барса, тойды басыннан ызына дейим хабарлап оьткерген. Ол ногайдынъ авызлама яратувшылыгын йыювга меним де аваслыгымды тувдырды. Т.Кошеровтынъ оьзиннен мен коьп затлар язып алганман. Мен 7-ншиден 8-нши класска шыкканда, ол топырак болды. Танъатар-атай мага булай деген: «Ногайдынъ коьзин ашкан – ногай тил, ногайдынъ тарихин, дестанын бил».

– Сиз Ногай шоьллигининъ баьри авыл-юртларында да болгансыз, эслери сав коьп оьнерли картларды, уста коллы аьдемлерди, койшыларды, анъшыларды таныгансыз. Кайсы данъклы шоьл йыравларынынъ шыгармаларын язып алгансыз эм кайдай белгили толгавшылардан, эртегишилерден, такпакшылардан?

– Ногайымыздынъ халк ушыклавларын, эртегилерин, ырымларын мен ал деп Терекли-Мектеб авылдагы Боталай Бекмурзаевадан язып баслаганман. Муннан сонъ авылымыздагы Патимат Узаировадан, анам Аминаттан бозлавлар язып алганман. Сылув-Тоьбе авылдагы Тойыш Акболатова мага Ногай шоьллигиндеги авыллардынъ, тоьбелердинъ хабарларын айткан. Кумлы авылындагы Емисхан Буланбаевадан шынълар, сарынлар, бейитлер язып алганман. 

Куьнбатар авылында Танъатар Эдильбаевтен – «Шора-баьтир», Калинин авылындагы Сарайдар Акбердиевтен – «Тахир эм Зухра» йырын. Тарумов районынынъ Ново-Дмитровка авылындагы Аминат Болекова мага халкымыздынъ «Бозйигит» дестанын язып алмага себебин этти. Бу ерде айтпага суьемен, биздеги авылларда белгили фольклоршымыз Ашим Сикалиев юрип, язып алган аьдемлерден мен фольклор язбаганман. Ногай шоьллигиндеги авылларга барып, уьй-уьйге кирип язып алган бесик йырларынынъ 300-ден артыгын мен «Туье оьркеш» деп атап китап этип шыгарганман. 

«Халк шашты, мен ордым» дегенлей, йыйнаган соьз оьнер байлыктан колязбалар туьзип, дуныяга 10 китап шыгардым. Атайлар: «Айткан соьзим куьмис, айтпаганым – алтын», – дегенлер. Сога коьре, меним уьшин шыгарган китаплерим куьмистей, шыгармаганларым – алтындай. 

– Фольклор йыюв ман бирге сиз сонынъ негизинде шебер тилли, бай келпетли хабарлар, повестьлер де язып келесиз. Айтпага, сизинъ «Сынтастынъ йылувы» деген повестинъизди окувшылар бек аьсирет йолыктылар, ол бизим миллет адабиатымызга, бир соьзсиз де, ийги косым. Сонынъ уьстинде кайтип ислегенинъиз, келеекте де бизди кайдай художестволык шыгармаларынъыз бан суьйинтпеге болаягынъыз акында айтсанъыз экен.

– «Сынтастынъ йылувы» деген повестимнинъ геройларынынъ бириси, шынты ногай йигити костамгалы Алгиси акында мага Курай Лукманов (ол Курайдынъ 7 атасынынъ бириси болган) айткан. Сонъ онынъ акында хабарды Сылув-Тоьбе авылдан Кокан Манаповтан язып алдым. Алгиси Терекли-Мектебтинъ куьнтуварындагы уьйкен тоьбеде коьмилген. Анайлардан бозлавлар яздым. Повестьтинъ бас баьтири Арсланбий болса, Сылув-Тоьбеде койылган. Онынъ да сыны бар эди, ама сонъында соны сувырып таслаганлар… 

Ызгы заманларда «Эки соьз» деп атап миниатюралар (кыска хабарлар) китабин аьзирледим. Китабимнинъ аты неге соьйтип аталган дейсиз бе? Халк авызыннан йыйган хабарларымнынъ ишинде биреви бар. Эки эркек кайынаналарын яманлап турган боладылар. Уьшиншиси уьндемейди экен. Аьне экеви оны эслеп: «Эй, Юмандык, сен неге уьндемейсинъ?» – дейдилер. Юмандык болса: «Аьши, не деп айтайым? Меним кайынанам биз уьйленгенде тек эки соьз айткан: «Татым яшанъыз!» – деп. Соннан сонъ бир де бизим яшавымызга катыспаган», – деп яваплаган. Соьйтип китабимди де «Эки соьз» деп атаганман.

Быйыл Дагестан китап баспасында 2 мынъ юмаклардан туьзилген китабим шыгаятыр.

– Алдынгы заманларда суьйикли халк йырларымыз тойларымызда занъырап, баьрисининъ де эсин карататаган эдилер. Аьли не коьремиз, бирев де соларды йырламайды. Аьлиги несиллер ана тилин уьйренуьвге ымтылмайды. Олардан Эр Таргыл, Муьсеке, Копланлы, Анъшыбай баьтирлер кимлер болган деп сорасанъ, зат айтып болмаяклар. Несиллер байланысы уьзилди ме экен, кайтип ойлайсыз, ол зат не мен байланыслы?

–  СССР оькимети бузылды, халк яшавы туьрленди. Ногайдынъ: «Элли йылда – эл янъырар», – деген соьзи бар. Сога усап, бизим элде уьйкен туьрленислер болды. Алдынгы баьри затты да бузып, кайтадан туьзеек болдылар. Халк куллыксыз калды. Ясларга да ис йок. Ясларымыз эндигиси туздаьми тарткан якка кеттилер эм кетедилер. Олар сол узак якларда 15-20 йыллар яшайдылар. Балалар онда тувадылар, киндик каны да сонда тамады. Сол балалардынъ балалыгы узак якларда оьтеди, мектеблери, тенълери де сонда. Ал эндиги, ол балалар Ногай шоьлге кайтып келер ме экен?.. 

Олардынъ ата-аналары шоьлге келсе, ногай ман орыс тиллерин катыстырып соьйлейдилер. Балалары – тек орыс тилинде. Соны ман бирге сондай ата-аналар мактанадылар: «Бизим балаларымыз орысша сувдыратып соьйлейдилер. Йогары окув ошакларында ногай тили оларга тарык тувыл», – деп. 

Туврасын айтсак, олардынъ балаларынынъ акылы, билими орыс тилди уьйренмеге етеди, неге етпейди ногай тилин уьйренмеге? Олар ногай тилин билсе, баьри тюрк тилли халклары ман да соьйлемеге эм ана тилиндеги китаплерди окымага боладылар. Балалардынъ тувган ногай тилин билмегени, аталардынъ ярты-курты ногайша соьйлегенлери «Ана тилге ят болган, ата юртка уят болган» дегени. Олар кайдай ыспайы уьйлер саладылар. А балалары коькиреклерин кагып: «Мен ногайман! Тек орыс тилли ногайман!» – дейдилер. Олардынъ соьйтип айтканы ана тилге сынтас салувы ман тенъ тувыл ма? Эгер ана тили, аьдет йок болса, ногай халкы йок болар. Сонынъ уьшин биз ана тилге алал болмага, ата аьдетти тутпага керекпиз баска халклардынъ арасында йойылмас уьшин. 

Хабарласувды М-А.Ханов юриткен.