– Француз язувшысы Антуан де Сент-Экзюперидинъ «Мен балалыктан келгенмен…» деген соьзлерин сиз кайтаралап айтпага бек суьетаган эдинъиз. Ал эндиги, Магомет Янмурза улы, сиз кайдай балалыктан келгенинъиз акында айтынъыз.
    – Аьр ким де оьз заманынынъ аьдеми, яшаган заманы аьдемге оьз белгисин салмай болмайды. Сондай болып, меним балалыгым оьткен заман меним балалык йылларыма да оьз белгисин салган. 50-60-ншы йыллар.Элимиз аягына берк турып, яшав янъы онъланып баслаган эди. Ама коьп затларда танъкылык аьли де сезилетаган эди. Биз ыстанлардынъ арты, пиджаклардынъ шыганаклары ямалып юрген балалар. Кийимлеримиздинъ сондай аьлине биз маьне де бермейтаган эдик, солай болмага керек деп ойлаймыз. Биз телевизор, компьютер коьрмей, тенълеримиз бен орамда ойнап оьскен балалар. Биз школада тек агаш такта ман, сынык бор ман, кесек шуьберек пен окыган балалар. Биз юк тасыйтаган автомашиналардынъ кузовында кыдырган балалар, неге десе енъил машиналар йокка эсап эди. Тетемнинъ, ата-анамнынъ меним акымда каьр шегуьвининъ аркасында меним балалыгым оьз заманына коьре бал татып озды деп айтпага боламан. Уьйде ялгыз кеде болсам да, мени эркин йиберген эдилер деп айтып болмайман.Ланъкаласам, тал шыбык пан, сыпыргыштынъ, коькис канаттынъ каты бетлери мен тетемнен таяк ашаганман. Балалыгым акында мен «Бал татыган аьсерде» деген повестимде ашык этим язаман.
     – «Бал татыган аьсерде» деген повестинъиз бен сиз балалыгынъыз оьткен заманды коьрсетпеге деп мырад салганынъыз аян коьринеди.
     – Дурыс, повестим мен мен оьз заманымды, мени мен бир заманда яшаган замандасларымды, олардынъ кылыкларын, ойларын, келпетлерин келеектеги несиллерге калдырмага суьйдим. Мен оьз повестимди оьзгерислер ягыннан да, аьдемлердинъ яшавы ягыннан да, айырым аьдемлердинъ бактылары ягыннан да халкымыздынъ тарихининъ бир кесеги деп санайман, неге десе мен онда меним касымда яшаган, мен билген-таныган аян аьдемлердинъ акында язганман. Повестьте мен олардынъ келпетлери, ойлары, мырадлары, не затты суьйгенлери, не затты ушатпаганлары, карланганда оьзлерин кайтип юритетаганлары, аьдемди аяганда, суьйгенде оьзлерин кайтип юритетаганлары, тап ишип эсиргенде калай болатаганларына дейим коьрсетемен. Бу затлар баьриси де халкымыздынъ сол замандагы яшавын коьрсетуьв уьшин маьнели экенине шексинмеймен, тек мен алдыма салган мырадымды, борышымды калай сапат пан толтырганым баска соьз. Солай ок мен оьз повестимди тек балалык шагымды коьрсетуьв мен токтап калмай, онда институтта окыган йылларымды, «Шоьл тавысы» газетасында куллык эткен заманымды да коьрсетпеге суьемен. «Шоьл тавысы» газетасында ислеген йылларымнынъ хабары да оьзгерислерге, билдируьвлерге бек бай эм кызыклы, неге десе мен сол йылларда коьп аьдемлер мен катнасканман, коьп шараларда ортакшылык эткенмен. Оннан баска болып, яшав тек куллык пан кутылып калмайды, яшав йолларында аьдем яхшылыкка да, яманлыкка да, алаллыкка да, алдавлыкка да расады, кайсын тизип айтайым, яшав деген акка да, карага да бай.
      – Повестьти язбага не зат себеп болды?
      – Повестьти язып баслаганша, мен яваплы куллыкларда ислегенлерге, халктынъ яшавында болып озган тарих оьзгерислерде белсен катнасканларга, узын соьздинъ кыскасы, совет власти курылганнан алып халк яшавынынъ ортасында, кайнаган еринде катнасканларга оьз яшавынъызда коьрген, басынъыздан оьткерген ислер акында язынъыз деп коьп тиледим. Сизинъ яшавынъыз аркасында халктынъ яшавы коьринеди деп тиледим. Боьтен де, детальлерге эс этинъиз деп тиледим, неге десе бир деталь савлай хабарда айтылган билдируьвлерге тенъ. Ама меним тилегимди эткендей аьдем шыкпады. Ызында оьзим язып басладым.
      – Адабиатта сизинъ йолынъыз калай басланды? Мага коьре, ол онъыннан туьзилди.Язувшылар арасында сизинъ абырайынъыз уьйкен, язувшы досларынъыз да коьп. Аьлиги замандагы ногай адабиатынынъ негизин салувшылар Фазиль Абдулжалилов пан, Куруптурсын Оразбаев пан, Суюн Капаев пен ийги таныс болгансыз . Яркын шаиримиз Кадрия ман да катнаскансыз. Мен билип, буьгуьнде де белгили шаирлеримиз эм язувшыларымыз Иса Капаев пен, Анварбек Култаев пен, Бийке Кулунчакова ман, Мурат Авезов пан, Валера Казаков пан, Дагестан Язувшылар союзынынъ Правлениесининъ председатели Магомед Ахмедов пан эм баскалар ман тар байланысларынъыз бар. Мен тек ясуьйкен язувшыларды атадым.
      – Мен бактыма бек разы мени сондай аьдемлерге йолыктырганына. Мен, элбетте, олардан бек коьп затка уьйрендим, тек адабиаттынъ тувыл, яшавдынъ да сырларына. Меним танысларым коьп акшалардынъ иелери болмаса да, олардынъ ишки дуныяларынынъ байлыгы, ярасыклыгы, аьдемге туьз ниетлилиги аьлиги олигархлардынъ 3-4 шарлаклы уьйлериндей болып яркырайтаган эдилер. Мен соьйтип айтаман, неге десе мен олар ман яшавымнынъ басында танысканман, коьп куьез де, кайгы да бастан аткарганмыз. Олардынъ коьбиси мен соннан бери де бир ниетте болып келемиз.
      – Досы бар аьдемнинъ душпаны да бар яде душпаны йок аьдемнинъ досы да болмайды дегенге усаган соьзлер эситиледи бирерде. Сизде душпанлар бар ма? Бир ягыннан сиз хатершил, аьдемге яманлык этпейтаган аьдемлердинъ сырасыннан. Экиншилей, сиз коьп соьйлемейтаган аьдем, сонынъ уьшин аьдемлерди оьзинъизге карсы тургызбайтаган боларсыз деп ойлайман.
      – (Куьледи). Мен аз соьйлесем, оьзиме коьре маьнесиз деп санаган соьзлерди айтпай кояман. Экиншилей, дурысын соьйлеймен. Анам айтатаган эди мага: «Тапсанъ дурысын айт, таппасанъ койып кой» деп. Анамнынъ насихат соьзлерин сол ерде тутпага шалысаман. Дурысын айтып болмаяк болсам, уьндемей кояман. Ама бирерлерде мен яшавда арыган заманда досларым, ювыкларым, аьелим арасында маскаралап, неди болса соны, анам айтканлай, «жаьнжуьк-жуьнжик» соьзлер де соьйлеймен. Оны мен арыган заманда, тыншаяйым деген мырад пан тек ювык аьдемлер арасында этемен, ол меним шаркымнынъ коршалавшы, тыншайтувшы, коьнъил авлавшы кылыгы. Уьшиншилей, бирев де баьрине де ярап болмайды. Сен аьдемлер арасында яшаган сонъ, катнаслар арасында биревдинъ коьнъилине тиймей болмайсынъ, неге десе сен бир аьдемнинъ, бир ойдынъ, бир идеядынъ ягы болмага керексинъ. Сен ягын туткан аьдемге, ойга, идеяга карсы болганлар сага да карсы боладылар, оларды ушатпаганлар сени де ушатпай баслайдылар. Дурысын айткан, душпанга ярамас деген соьз де бар. Солай ок дуныяда аьдемлер де туьрли: аьр кимнинъ оьз кылыгы, оьз хасиети, оьз мактанышлыгы, оьз оьктемлиги (амбициясы) бар. Сондай туьрли аьдемлер мен катнаса келип, биревге сама ярамай, бирев мен сама илиниспей болмайсынъ. Сонынъ уьшин де таланты да, эткен заты да йок аьдемлер арасында да, эки юзли аьйлежилер арасында да, увак аьдемлер арасында да мага яхшылык йорамайтаганлар табыларлар.
      – Ногай адабиатынынъ буьгуьнги аьли акында не зат ойлайсыз?
      – Адабиаттынъ алдынгыдай сыйы йок. Китаплер, журналлар, газеталар аз окылады, коьбиси телевизор ман, интернет пен аьвлигедилер. Язувшы оьзининъ китабин оьзи сатпага керек болады, алатаганлар коьп табылмайды, сонынъ уьшин де ол шексинип те калады: керек пе язбага керек тувыл ма? Ама ногайда талантлы, терен ойлы язувшылар йок тувыл. Олар да оьзлерининъ язганларын патшалык баспаханаларда шыгарып болалмайдылар, коммерция негизинде ислейтаганларга барадылар. Тамамында, китабин шыгармага тоьлеген акшасын да кайтаралмайдылар. Соны ман бирге осал язылган китаплер шыгып турадылар. Олар патшалык эм коммерциялык баспаханаларда да шыгадылар. Сондайлар тувыл ма окыяк аьдемди де ногай адабиатыннан кери тартатаганлары, талантлы шыгармалардынъ йолын кесетаганлары.
     – Критика кайда карайды? 
     – Бизде ногай адабиатынынъ йорыгын абырайлы ваькиллеримиз Шахидат Курмангулова, Насипхан Суюнова, Юмав Каракаев тергейдилер, бу йолда олар коьп куллык этедилер. Бек разы оларга сондай аьрекетлери уьшин. Н.Суюнова осал язылган шыгармаларга осал деп оьз ойын да билдиреди. Дурыс этеди, ол онынъ кеспи борышы. Ама биз, язувшылар, коьбисинше, ийгиди ийги деп айтамыз, ама яманды яман деп айтпага йигеримиз бармайды. Биз аз халк болып, бир-биримизди ийги таныганга да болар сонынъ себеби. Ама кайсы бир язувшылар олардынъ язганлары акында туьз ниет пен кишкенекей критика соьз язсанъ да, сен онынъ «атасын оьлтиргендей» этип оьпкелейдилер эм сеннен увак оьшин алып баслайдылар. Бу соьзимди мен неше яркын мысаллар ман да ыспатламага боламан.
Бирерлерде биз оьзимиз таланты да, терен акылы да йок биревлерди куьшли мактап, басымызга миндиремиз, сонъ олар оьзлерин генийге санап, дуныяга сыймай юредилер эм халктан оьзлерине артык эс эткенди талаплайдылар.
     Ногай маданиятта, адабиатта тагы да бир маьселе бар. Эгер бир ерде тилге болсын, адабиатка, маданиятка болсын, багысланган шара озгарылса, онда катнаспага аьдемлер шакырганда, сол темады ортага салып тергевде ким кайдай уьлис косып болаягына карамайдылар, ким кимге кайтип ярап болатаганына артык эс этедилер.
    – Сизинъ оьзинъиздинъ яратувшылыгынъыз, шыгармаларынъыз акында калемдасларынъыз коьп йылы соьзлер язганлар. Оьзинъиздинъ акында язылган макалаларды калай йолыгасыз? Олардынъ ишинде критика болса ша?
     – Меним яратувшылыгым акында туьз ниет пен язган Иса Капаевке, Мурат Авезовка, Магомет-Али Хановка, Яхья Кудайбердиевке, Гульфира Бекмуратовага, Салимет Майлыбаевага, туьрк язувшысы Камиль Суьтбашка эм баскаларга меним шыгармаларыма эс эткенине, оларды окып шыгып, ийги якларын коьргенине коьп разыман. Критика акында… Эгер ким болса да бирев меним шыгармамнынъ дурыс кемшилигин коьрип, оны ыспатлап язса, мен сога карсы не зат айтып болаякпан.
      – Сизинъ ятлавларга пародиялар язылган ма? Оьзинъиздинъ ятлавынъызга язылган пародияды калай коьресиз?
      – Бек аьруьв коьремен. Боьтен де, пародиядынъ авторы меним ятлавымнынъ сол аьлге келисли ерин оьткир коьзи мен коьрип, соны уста кепте келбаклап, айландырып бажарган болса. Меним ятлавларыма Карашай-Шеркеш Республикасынынъ халк шаири Юсуф Созаруков (яткан ери ярык болсын), шаир эм журналист Батал Зитляужев бир неше пародиялар язганлар. Соьз касында эсиме келеди: ногай авторларынынъ шыгармаларына язылган пародиялардынъ йыйынтыгын шыгармага болама экен?
      – Сизинъ соьзлеринъизге коьп йырлар язылган эм олар халк арасында суьйип йырланадылар, кайсы биревлери, орысша айтканда, хит болганлар. Йырларынъыз акында не зат айтпага боласыз, халк арасында олардынъ суьйип йырланувынынъ маьнеси не зат деп ойлайсыз? Йыр уьшин соьзлер язувдынъ сырлары калай?
      – Йырдынъ соьзлери, кайтип айтайым, эркин, кенъ, йырламага тыныш болмага тийисли. Ондагы ой анълавлы кепте, янга якын соьзлер мен айтылмага тийисли деп ойлайман. Баскаларда, белки, баска сырлар бар болар. Экиншилей, йырга канат беретаган анъ. Анъ да ийги, аьдемлердинъ юреклерине еткендей болса, ол йырдынъ оьмири узак болады.Уьшиншилей, йырды уста йырлап, авторлардынъ айтпага суьйген ойын, сезимин халкка еткеруьв де уьйкен орынды тутады.
      Биз коьп йырларды ногайдынъ атаклы композиторы, досым Яхъя Кудайбердиев пен язганмыз. Бизим биринши йырларымыз «Кара коьзлер», «Коьл ягага коьриспеге келмединъ», «Кешелер», «Фатира» халк арасында кенъ яйылып кеттилер. Сонъ язылган йырларымызды да халк яратты, йырлады. Я.Кудайбердиев оьз йосыгы, оьз сырлары бар талантлы композитор экени аян. Халкымыздынъ айтувлы композиторы Умар Ваисовтынъ йырларга салган анълары мага бек ярайды. Меним соьзлериме язылган «Коьрсем ал танъ атканын» деген Умар Ваисовтынъ йыры да яныма якын. Солай ок ногайдынъ белгили йыравы Сейпудин Карагулов та меним соьзлериме аьдемлердинъ юреклерине ететаган бир неше ийги йырлар язган. Солай ок саьарли тавыслы йырлавшы кызымыз Айгуль Джумагулова ман язылган йырымыз да аьдемлердинъ эсин каратады.
      Йырларымды йырлаган аьдемлерди де Кудай онъыннан карсы этти деп санайман. Меним коьп йырларымды анълардынъ иелери Яхъя Кудайбердиев, Умар Ваисов, Сейпудин Карагулов оьзлери, йырлавшылар Суьйинбек Абдулхамитов, Алибий Романов, Айгуль Джумагулова, Зульфия Аджигеримова, Бегали Куруптурсунов, Руслан Яриков эм коьплеген баскалар йырлаганлар.
      Меним йырларымнынъ халк арасында кенъ яйылып кетуьвининъ себеби – юрек дертин ашатаган соьзлер, коьнъилге ететаган анънынъ, йырлавшыдынъ халктынъ эсин бийлейтаган усталыгынынъ биригуьви деп ойлайман.
      – Магомет Янмурза улы, сизинъ яшав йолынъыз оьзгерислерге, кеспи бойынша иске, ямагат аьрекетке бай болган, аьр кайсы аьдемдей болып, яхшыды да, яманды да коьргенсиз. Буьгуьн йыллар бийиклигиннен яшавынъызга карап, оны калай озгардым деп ойлайсыз?
     – Йыллар бийиклигиннен яшавыма карайман эм куванышка да, кайгыга да ораламан, неге десе онда язгы танъдай ярасык, баладынъ таза куьлкисиндей завыклы эм кара булыттай кайгы каплаган куьнлер де коьремен. Яшавымда юреклери таза, ниетлери туьз инсанлар да эм оьзлерининъ онъайлыгы уьшин сени дайым да сатпага аьзир аьдемлер де коьрдим. Яшай келе ким кайдай аьдем экенин билесинъ, яслык пан сезбеген онынъ ясыртын кылыкларын анълайсынъ, кимнинъ баасы кайдай экенин аянлайсынъ. Соны ман бирге оьзинънинъ кемшиликлеринъе де, янъылысларынъа да баа берип баслайсынъ.
      – Оьзинъиздинъ кайдай кемшиликлеринъиз бар деп санайсыз? Яшавынъызда кайдай янъылыслар коьп йибергенсиз?
      –  Кудай аьдемге уьйкен болсын, кишкей болсын, талант берсе, оны борышландырады: бу куьшти кулланып, сен арымай-талмай куллык этип, колынънан келген шаклы берилген савкатты акламага керексинъ. Ама мен сол борышты толысынша ерине еткермедим. Кудай берген талантымды толы кепте кулланмай, яшавда аьвликтиретаган баасы йок ислерге артык маьне бергенмен. Заманымды боратканман, дурыс кулланмаганман. Бу куьнлерде, яшаяк йыллар аз калганда, заманымды хайырлы кепте кулланмаганым аян сезиледи. Касымдагы аьдемлерге, ювыкларыма, мени суьйгенлерге эм оьзим суьйгенлерге тийисли эс этпегенимди уьйкен янъылыс деп санайман.
     – Бу яшавда баьри зат та аьдемнинъ колында тувыл. Алдыда бар йылларынъыз хайырлы болганын йорайык.
     – Савбол, Гульфира. Элимиз, халкымыз онъсын.