КОЬП БЕРИЛГЕННЕН КОЬП ТЕ СОРАЛАДЫ

Кудай Сраждин Батыровка талантларды бек шебер кепте, увысын толтырып куйган эди: суьвретши, шаир, сценарист, этнограф, хореограф, аь намысы, мага коьре, талантлардан да коьп болган усайды. Мен этпесем, ким этеек деп ойланатаган болган. Эм оьзининъ ийинлерине авыр юк иледи – оьз халкынынъ аьвелгисин, аьлигисин эм келеектегисин.

Аьли коьплер Ногай Ордадынъ тарихин биледилер эм оны ман оьктемсийдилер, аьли ерли авторлардынъ кайсы йырында да оьктем «Мен ногай» деген занъырайды, ама озган оьмирдинъ етписинши йылларында, совет заманында,миллет межелерди йок этпеге, халктынъ акыл-анъламын тайдырмага, баьри затты да  бир калыпка келтирмеге – орташа келим, билимнинъ орташа дережеси, орташа совет аьдеми этпеге шалысатаган эдилер. Паспортта миллет деген 5-нши графа да тайып бараятыр эди. Халк яратувшылыгы коьплеген несиллердинъ эси экенин Сраждин ийги анълайтаган эди. Акылдынъ, тарихтинъ, аьдетлердинъ булагы экенин.

Ога карап, мен аьр дайым аьжейип этетаган эдим: авылда оьскен балага сондай теренлик кайдан  келген экен деп? Халк яратувшылыгын аяп сакламага керек экенин ол кайдан анълаган экен, ким себеп болган? Ол 14 ясыннан алып юритип баслаган тептерлери меним колыма туьскенде, тек сол заман анъладым, бу затлар баьриси де онынъ оьз билимин оьзи оьстиргени, яны авырыганлыгы эм баьри затты да билмеге суьйгенлиги аркасында болганын.

Сраждин 1951-нши йылдынъ 4-нши апрелинде Дагестаннынъ Тарумов районынынъ Выше-Таловка авылында тувган. Аьел орташа яшайтаган эди, онъайлыгы – мол тувыл эди, увылына ата-анасынынъ суьйими айлак уьйкен эди, ама  Кудайдан тилеп алган баласына зыян келтирмес, коьз тийдирмес  уьшин оьз суьйимлерин ясыратаган эдилер. Ол заман балалар эркин йиберилмейтаган эдилер, ама ланъка уьшин анасы тал шыбык пан урмага да болатаган эди.

Выше-Таловка авылында бары да  эки орам, школадынъ эм клубтынъ  артында булганшык эм шугыл Таловка йылга агады. Юка коьпирди оьтесинъ эм… сырларга толган орман!

Сраждинде тагы да бир маьнеси уьйкен талант бар эди: ол досларын ынандырып, яллатып болатаган эди ийги ислер этпеге.

Соьйтип, оьзи окыйтаган Махачкаладагы  Джамал атындагы художестволы училищеден  3 куьнге келип, ол тенълерин, баска балаларды йыйнайды эм олар баьриси де топарласып орманга барып, оннан кишкей тереклерди казып алып, авылдынъ биринши деген бас орамында эгедилер. Балалардынъ аьр кайсысына эгилген теректи тапшырадылар эм исси язгы куьнлерде оларды уьзбестен  сувгаратаган эдилер. Бу куьнлерде сол тереклер оьзлерининъ кенъ яйылган бутаклары ман авылга салкынын бередилер.

Сегизинши класста окый турып, Сраждин Уллы Октябрь социалист революцияды байрамшылавга концерт аьзирлеп баслайды. Программа туьзеди, кийимлердинъ эскизлерин ясайды, биювлер салады.

Концерт баьрине де бек яраган эди! Район орталыгы Тарумовкадан  «Восход» деген ерли газетадан корреспондент келип, балалардынъ художестволык самодеятельности акында макала язган эди.

Телевизорлар йок, радиоточкалар ман да баьри авыллар да толы канагатланмаган, киноды юмада эки кере аькелетаган  заманда балалар орамда тез-тез концертлер коьрсететаган эдилер. Ама ондай концертлер  терен аьзирликсиз оьзи-оьзиннен болып кететаган эдилер. Оьзинъ уьйде бир зат ойлайсынъ, соны авылдасларынъа коьрсетесинъ. Ама Сраждин аьзирлейтаган  концертлери баска эди: оларга ол кеспили кепте карайтаган эди. Репетициялар куьн сайын боладылар, кийимлер ясалган, кол астындагы алатлардан ясалган ыспайлавларга да эс этилетаган эди. Программа туьзилетаган эди.

Сраждин оьз билимин арттырув уьстинде дайым каьр шегип турады, Аьскер сырасында да. Аьскершилерге берилетаган аз акшадан ол 3 маьнет шыгарады Бахтынъ органный анъы ман  грампластинка алмага. Юреги телезип, кыз бан коьриспеге баргандай, алгасап, казармадагы оьзининъ художникке деп берилген муьйисине киреди  эм сол уллы анъды тынъламага ога бирев де буршав бермегей  эди деп Кудайдан тилейди.

Аьскер сырасында болган заманда ога, кеспили художникке, «Кызыл муьйисти» безеклемеге, лозунглар эм плакатлар язбага, Янъы йылгы байрамларда Аяз Атай болмага да тапшыратаган эдилер.

Бир ягыннан, аьскерши боьликтинъ политикалык тербиялав яктан орынбасарынынъ касында  художник болув  рядовой аьскершидинъ куллыгын енъил  этеди, экинши ягыннан, коллективтен айырады.Сраждиннинъ уьйкен ойы, мырады бар эди – «Согыс» деген триптих язбага эм оны атасына, Самедин Батыровка, Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысына багысламага.

Аьскер сырасыннан келип, бир аз тыншайып, Ногай маданият боьлиги оны Оьнерлер  школасына художественный рисунок дерисин окытпага алмас па экен деген ниет пен, Сраждин Терекли-Мектебке келеди. Сол заманга онынъ «Келин» деген диплом куллыгы республикалык музейге сатып  алынган эди. Бу куьнлерде ол суьврет Ногай районнынъ патшалык уьлке танув музейинде турады.

Ол аьскер сырасында болган аьсерде баска художниклер оьсип, окувларын кутарып  келген экенлер  эм ога онда ер табылмайды. Калай суьйген эди ол Ногай районында куллык этпеге!

Бир кере Терекли-Мектебке келген аьсеринде ол «Степные зори» ансамблининъ репетициясына тешкеруьвли кепте эм коьзи кызып карайды. Ол заман биз Дагестаннынъ Конституциясынынъ куьнине Махачкалада концерт коьрсетпеге аьзирленип туры эдик. Бизим хореографлар – аьптели-синълили Байгазиеваларга ол биювде бир юристи коьрсеткени эсимде калган. Сакинат эм Арувхан Байгазиевалар «Степные зори» ансамблин  ийги дережеге коьтердилер эм онынъ тербияланувшылары «Айланай» ансамблининъ оьзеги болдылар.
            (Ызы болаяк)
Суьвретте: С.Батыров.