Табиат пан кыз балага келеекте ана болув йогары борышы берилген. Бу зат балалык шакта ок онынъ нызамында, кызыксынувларында, ойынлар сайлавында сезиледи. Ол кувыршак пан ойнайды: оны аьйдиявлап уйклатады, кишкей ойыншык бесигине салып шайкайды… Аьелде оннан кишкей балалар бар болса, олар акында каьр шегеди.
Кызлар, кеде балалардан эсе, тынълавлы, шалыскыр, нызамлы болып оьседилер. Олар туьрли аьллерге тез уьйренедилер. Ясуьйкенлерге оьзлерин ийги яктан коьрсетпеге шалысып, олар ман маслагатласадылар, ама бирерде баска биревге шагынмага да боладылар. Сонынъ уьшин кызынъыз аданасын айтып шагынса, увылынъызга акырмага асыкпанъыз, кыз бала йогары сезимлиги мен байланыста оьтирик косып соьйлемеге болатаганын эсапка алынъыз.
Кыз бала айтканынъды ерге туьсирмей, сонда ок этер, тек ол, кеде мен тенълестиргенде, яшав ман тергев яктан кызыксынмайды. Айтпага, ол ойыншыктынъ кайтип курылганын билмеге мыратланып сындырмас. Таныс тувыл аьллерге туьсе калса, кыз бала адалайды, коркады. Ол баскага тезлик пен сенеди, оны языксынув сезимин тувдырып, сенимлигине таянып алдав тыныш.
Кызлардынъ коьплери художестволык адабиат пан, поэзия ман кызыксынадылар, математика, физика, химия сабаклары, техникалык яратувшылык оларга кызыклы тувыл. Олардынъ аян ойлары бар: бу яде баска аьл шынты экенине сенуьв яде баскады сендируьв уьшин кызлар сол аьлди куьндегилик яшавдынъ аянлыгына салып карайдылар, кеделер болса ушынлыкты оьз ойынынь дурыс экенин аянлав ман анълатадылар. Кызлар абстрактно-логикалык ойлав ягыннан кеделерден осал, ама дуныяды художестволык яктан сезуьвде олардан артадылар.
Баслангыш классларда кызлар коьбисинше, кеделерден ийги окыйдылар, ама уьйкен классларда олардынъ окув аьрекетинде артувы узакка созылмайды: бу яктан кеделердинъ коьбиси олардан озадылар. Кайдай кызлар арт калады экен? Тынълавлы болып оьсип, онынъ бас деп айтканды толтырув яктан белсенлигин кеплеген кызлар. Ата-аналарга окытувшылар ман бирге артык эс каратпага керек кызлардынъ яратувшылык яктан ой-токтасларын оьрлендируьвге.
Кыз, коьбисинше, ана касында болады, эм оны уьйшиликте куллык этуьвге уьйретуьв енъил. Айтпага, конаклар келгенде сыпыра туьзуьвде ана айтпага болады: «Кызым, ярдамлас, уьйрен». Коьплеген пайдалы ис сулыпларына кызды анасы ман аьллескенде, уьйретпеге болады: тигип, согып, оьтпек писирип… Бу баьри зат ога келеекте, уьй бийкеси болганда, керегер.
Кыз оьсип, эрге барганда, аьелде сезимлиги яктан алды орында болмага кереклигин мутпага ярамас. Сонынъ уьшин онда ийги касиет белгилерин тербиялавга шалысув керек: юмсаклык, дурыслык, юрек ашыклыгын, ярасыклыкты сезип болув. Ама бир де ол ашык юрекли болып болмас, эгер анасында бу касиет белгиси йок болса. Авыр болады ондай кызларга. Айтпага, урсыскак анада оьзине усаслы кызлар тувып-оьседилер, эм бирерде ол зат келеекте олардынъ байыр наьсибин бузады. Бакты, коьбисинше, аьдемнинъ касиет белгилери мен байланыслы. Эм, эгер анасынынъ эм кызынынъ касиетлери усаса, эгер олардынъ яшавга караслары бир болса, анадынъ янъылыслары сонъында кызында да болатаганы сейирсиндирмейди, солай ок онынъ уьстинликлери де.
Кызды тербиялавда эс каратув керек онынъ бой таслап, тезлик пен оьсуьвине. И.Кон белгилегенлей, кызлар кеделерден бир-эки йылга алдын уьйкен болып оьседилер, эм олар бирев мен досласув ниет пен яшайдылар.
Кызларда, кеделерге коьре, кыймаслар да коьп тувыл. Бир неше кыймаслары барлар олар ман биргелесте тувыл, айырым йолыгыспага суьедилер. Уьйкен классларда кыз кеде мен анъ-акыл яктан ювык болмага шалысады, а сезим онда коьпке сонъ тувады. Биргелес катнасларда кыздынъ психологиялык белгилерге сезгирлиги артады.
Ата-ана ман кыздынъ аьллесуьви айырым кепте оны анълаганды талаплайды. Кызлар, артык сезимлиги орын тапканга, айтканды юрекке ювык алып, оьпкелевиш боладылар. Коьпке дейим ол каты соьзди кеширип болмайды. Кеде маьне бермей, калдырмага болатаган кайдай ды бир ялганлык кызды терениннен кыйнайды.
Нызамлык, юрек юмсаклыгы, оьз-оьзин тутып болув – бу касиет белгилерин кызда саклав эм сыйлав бек маьнели. Юка сезгирлиги, акылдан да бек юрек урувы ман биревге языксынып яшап болувы – бу баьри зат келеекте кызга аьелинде, оьз уьйинде наьсип сакламага ярдамын тийгистер. Эм тагы да бир зат: кыз бала эр аьдемди сыйлап уьйренмеге керек. Бу касиет белгисининъ йоклыгы аьлиги коьплеген кызлардынъ оьзлерин кемситеди.
Коьплеген ата-анага кыздынъ юрек тоьринде биринши суьйим сезими тувган шак навасыз, ама олар босына кыйналадылар: анъ-акыл яктан оьрленуьви артатаган кыз бу авыр сезимге коьптен аьзир болады. Шынты биринши суьйим сондай да йогары сезимли, эм ол аьдемди баьри яман затлардан саклайды. Токтастырылганлай, биринши суьйим сезимин оьткен кыз савлай яшав оьмири бойынша енъил катнаслардан эрек турар, ол аьдемди куьндегилик яшавдан йогары коьтерип, ян тоьринде тувган аьлемет аьруьв аьлди излестирер.
«Кыскаяклыда баьри зат – гармония, баьри зат – аьлемет ярасык» деген шаир. Сондай тыскы эм ишки ярасыклык сакланады кызда, эгер ол бала шагыннан алып анъ-акыл яктан бай яшав ман яшаган болса, эгер онынъ кызыксынувлары туьрли яклы, эм олар коьп затты билуьв, эстетика ман, ямагат пан байланыслы болса.
