Ойлап карайык __________________

Халкымызда тувган балага ат тагув оьз алдына аьлемет ыспайы йылы аьдетлеримиздинъ бириси эди. «Тувды, тувды дегенде, тувган юрты суьйинген…» дегенлей, тувган балага аталарымыз келисли, оьз янларына аьсирет энъ ийги атларын такпага шалыскан.

Саьбийге ат тагув сый уьйдинъ ясуьйкенине берилген. Ол тагаяк атын аьр ягыннан ойлап, балага сав яшавына келисли, оны коршалап та, абырайын арттырып та болган ат бермеге ымтылган. Ногайда ат такканша, соны сайластырув, излестируьв – ол да оьз алдына бир куьез тувыл ма? Макаламды баслаятып, халкымыздынъ белгили язувшыларынынъ бириси Бадий Явлан увылы Аджигельдиев оьзининъ «Алиме» деген хабарлар йыйынтыгына киргистилген «Оьлмес» деген хабарында кайтип шоьлдеги авыллардынъ бирисиндеги ногай аьелде тувган кыз балага ийги ат тагаяк болып, авыл ясуьйкенлери сол уьйге сыйлы конак болып шакыртылып, балага ат сайластырувы акында соьйтип те аьруьв этип язган. Аьне сондай ыспайы, ерли, келисли аьдет болган халкымызда! Тутамыз ба биз эндигиси соларды?..

Бизде буьгуьнлерде сондай аьдетлер тутылган болса, тоьменде язаягымды язбаган болар эдим деп ойлайман. Оькинишке, бизде аьлиги заманда тилимиз бен бирге асыл ногай атларымыз да йойылып барадылар. Сонынъ акында маьселеди мен газетамызда 2000-ншы йыллардынъ басында бириншилер сырасында коьтерип язган эдим. Тилимиздинъ, эдаплыгымыздынъ, ян-коьнъил байлыгымыздынъ эм солар ман бирге миллет байыр атларымыздынъ да йойылувы ол, менимше, аьдетлеримиздинъ йойылувы болады. Аьдет тутылмай яде ярты-курты тутылып басланган ерде, соны баска, бизге ят аьдетлер авыстырадылар. Ят аьдетлер тутылган ерде бизим миллет оьзлигимиз эм баскалыгымыз йойылады.
Биз буьгуьн балаларга тагатаган атларымыз акында айтпасам да билесиз. Солардынъ ишинде ногайдыкыннан оьзге не туьрли миллетлердинъ байыр атлары да бар. Йок, ногай атлар биревге де тагылмайды деп айтпайман, ама бу саьатте бизим балаларга тагылатаган атлардынъ 70-80 проценти болса ярайды, бизге кардаш кавказ, россия, солай ок шет эллердеги халкларындыкы боладылар. Айтпага, эр балаларга Шамиль, Камиль, Ренат, Руслан, Иршад, Равшан, Халил, Карим эм с.б., кызларга Аиша (Айшат та тувыл, ногайда Айшат деген атты коьнъили дайым да ай ярыгындай шат болсын деген маьнеде такканлар), Наргиз (ногайша Наргыз деп те атамаганлар), Алия, Айсель, Жанна, Карина, Луиза, Фаина, Эмилия эм с.б. атлар тагылган. Солардынъ янларында халкымыздынъ ийги деген кыпшак-ногай байыр атлары, баьриси де демеге болады, шетке кагылып каладылар.

Алып карайык Мухаммад деген атты. Ол – бизим энъ сыйлы Пайхамбарымыздынъ (Алла оны саламласын эм разыласын) аты. Биревимиз де бу ат эр балаларга тагылувына карсы тувылдырмыз. Тек сол истинъ оьзге бир коьзге илинмей калатаган ягы да бар. Бурын да бизде, ногайда, Мухаммад пайхамбарды (Алла оны саламласын эм разыласын) айлак та оьрметлегенлер эм онынъ сыйына деп тувган эр балаларды Мамбет, Бекмамбет, Эрмамбет, Акмамбет, Зарманбет деп атаганлар. Мамбет дегени – ол Мухаммад пайхамбардынъ (Алла оны саламласын эм разыласын) ногай тилиндеги транскрипциясы, неге десе шынты араб тилине коьре таза ногай тили соьзлерди юмсак кепте айтады. (Тенълестиринъиз, Аллах – Алла, бисмиллях – бысмылла, зякат – зекет эм баскалары). Сондай баскалыклар баска кардаш халкларынынъ тиллеринде де йолыгады, айтпага, азербайджанлар Мухаммадка Мамед дейдилер. Сол себептен бирер аьеллердеги балаларды Мухаммад деп атав боьтен де атайларымыз бан тетейлеримизге аькистей болып та коьринеди, эм олар сол атты ногай тилге келисли этип Мамбет деп атайдылар. Дурысында да солай. Аьдемге атты баска тиллерге келистирип тагувымыз бан биз бу ерде оьмирлер бойынша туьзилген аьдетти бузамыз. Аьдетти бузувымыз бан оьз ясуьйкенлеримизди сыйламаймыз. Совет йылларындагы бир эсли аьдемнинъ хабарын уьлги кепте келтирмеге суьемен. Бир кере олар йолавшы болып бараятканда, авылдагы бир досынынъ уьйине ногай аьдети мен оны хаьтерлеп киредилер. Досы да сол куьн бир якка кетипти экен. Азбардагы ясы 80-ннен оьткен агай бек оьзеленип, оларды уьйге киргизеди. Сонъ ол аьдетке коьре, шай бердиреек болып, эсикти ашып, кырдан унык кызын шакырады. «Булардынъ атларын атамага тил де келмейди, савлайы диннен шыктык, – дейди ол ызында намыслана берип. – Биревининъ аты Эйиндыра (Индира), экиншисине де бир зат дейдилер». Бу уьлгиден балаларга ат тагув аьдетти биз аьли ол заманларда ясуьйкенлердинъ колларыннан тартып алып баслаганымыз коьринип туры.

Ногайымызда ыспайы эм терен маьнели шоьл атлары бар. Солардынъ бир нешевин айтып кетейик: Алгиси, Арслан, Айсолтан, Байгазы, Байсолтан, Каплан, Темирхан, Болатхан эм с.б.; кыскаяклылардыкы: Айсылув, Айгуьл, Алтынай, Казна, Наьсипхан, Наьсипли эм с.б. (Биз мунда араб, фарси, иран тиллерден кирген атларды коспаймыз, солар да ногай атлар санына кирген болса да). Ногай байыр атларды йыйып, фольклоршы Тагир Акманбетов 1990-ншы йылларда айырым кишкей соьз-лик кебинде шыгарган. Сонынъ ишинде таза ногай атлары да бар.

…Кайсы заманда да аьр бир миллетти солардынъ аьдем атлары ман танып билгенлер. Ер юзиндеги не халк та оьз аьвлетлерине оьзлерининъ ана тилиндеги ийги маьнеди анълаткан, аьдемге сый-абырай беретаган атларын такканлар, соларды несилден-несилге берип келгенлер. Дурыс, аьлиги оьмирде кардаш халклар бир-бириси мен айлак та тар катнаскан заманларда бир-бирисине сый этип, досларынынъ, кыймасларынынъ, танысларынынъ атларын авыстырып атамага да боладылар. Болса да бизим халктай болып, сондай зат пан айлак артык аьвлигуьв келиссиз зат. Биз оьзимиз-оьзимизди сыйламасак, дуныя халклары ишине таралып кетип йойылаякпыз.

М.Ханов.