22-нши июнь – эс эм кайгы куьни__________________________

Дуныя тарихинде энъ де уьйкен эм кан тоьгисли Уллы Аталык согысы кутылганлы 75 йыл толып туры. Бу кавгада халкымыздынъ душпанды енъуьвине йолы айлак авыр эм узын эди. Гитлерши баскыншылар ман согыс бек коьп курманлыклар эм уьйкен куьш салувды талаплады. Уллы Аталык согысы совет халкы уьшин каты сынав болды эм халкымыз соны йигитлерше эм намыслы кепте басыннан оьткерди. Дав йыллары элимиздинъ 27 миллион яшавшыларынынъ оьмирин кыскартты.

Савлай элимиз бен бирге явды енъуьвге оьзининъ тийисли уьлисин ногай халкымыздынъ ваькиллери де костылар. Уллы Аталык согысынынъ туьрли фронтларында 10 мынънан артык ногайлар согысканлар, солардынъ санында тек бир Ногай районыннан 2500 аьдем давга кеткен, солардынъ 1900-и согыс кырларында калганлар. Тувган ерине тек 590 аьдем кайтып келген. Район ериннен согыска сав аьеллери мен кеткенлер де болган. Айтпага, Нариман авылдан Аракчиевлердинъ аьелиннен Тувган Эли уьшин 5 аьдем, Терекли-Мектебтеги Свиткинлерден – 6 аьдем давга кеткен эм баьриси де сонда ян бергенлер. Сондай мысаллар аз тувыл.

Немец-фашистлер Германиясынынъ Советлер Союзына шапкынлык эткени акында хабар савлай Ногай шоьллигин аягына коьтерди. 1941-нши йылдынъ 23-нши июнинде район орталыгы Терекли-Мектеб авылында район кыйыншыларынынъ ортак митинги оьткериледи. Митингтинъ баьри катнасувшылары да бир тавыстан Тувган Аталыгымызды коршалавга аьзирлиги акында билдиргенлер. Район ясуьйкенлери атыннан Ленин авыл яшавшысы, карт Бает Джумандыков шыгып соьйлеген. Оьзининъ соьзинде ол эки кедеси бар экени, биреви Кызыл Аьскерде, экиншиси колхозда ислейтаганы акында билдирген. «Буьгуьн экинши увылым да оьз эрки мен фронтка кетип бараятыр. Керек болса мен де колыма савыт алып, тувган еримизди явдан коршалав уьшин согыспага аьзирмен!» – деген ол.

Авыр согыс йылларында район ериннен онлаган яс аьдемлер военкоматтан повестка кагытынынъ келуьвин де карамай, фронтка йолланганлар. Сол навасыз куьнлерде «Кызыл байрак» район газетасынынъ бетлеринде душпан бузылаягы, бизим исимиз онъ эм енъуьв бизики болаягы акында Коммунистлер партиясынынъ шакырувлары баспаланып турган. Солай ок газета бетлеринде туьрли миллетли кызлардынъ эгин кырларында эм фермаларда фронтка кеткен аталарын эм аданасларын авыстырып куллык этпеге шакырувлары да баспаланган. Хыйлы кызлар оьз эрки мен согыска кетпеге тилек эткенлер, солардынъ арасында Ленин авылыннан Аминат Оразбаева эрлер мен бирге давга кеткен, Кишкей ерди фашистлерден йигитлерше коршалавда катнаскан, аьлиги заманда ол Казахстанда, Алма-Ата каласында яшайды.

Тувган Эли уьшин согысларда коьрсеткен эрлиги эм баьтирлиги уьшин Александр Матросовтынъ йигитлигин кайтаралаган Халмурза Кумуковка Совет Союзынынъ Баьтири деген йогары ат берилген. Бийик оькимет савгаларына тийисли болганлар сырасында – Берлинде рейхстагта оьз тукымын язып калдырган Алимхан Асанов, Астрахань областининъ Каргалык авыл яшавшысы Ахмат Сулейманов, булар экеви де бизим ногай халкымызда аьскершилик «Данък» орденининъ толы иелери боладылар. Отыздан артык аьдемлер «Кызыл Юлдыз» ордени мен савгаланганлар. Солардынъ ишинде М.Алейников, З.Биймурзаев, И.Керимов, З.Кокоев эм баскалар бу орденди эки кере алганлар. Полктынъ байрагын явга бермей аман калдырганы уьшин Шота Ярлыкаповка согыс «Кызыл Байрак» ордени тапшырылган. Коьп ветеранлар «Аталык согысы» орденининъ 1-2-нши дережелери мен савгаланганлар, олар – А.Аракчиев, К.Аракчиев, Н.Батыров, А.Бегендыков, К.Койлакаев эм баскалар. Аьскершилик «Данък» орденининъ 3-нши эм 2-нши дережелери мен А.Бегендыков савгаланган. «Йигитлик уьшин» деген медальге доьрт кере Д.Тагланов тийисли этилинген.

Бизим ердеслеримиз Уллы Аталык согысынынъ туьрли фронтларында согысканлар. Сталинград калады немец-фашистлериннен баьтирлерше коршалавда Ногай шоьллигиннен 32 аьскерши ортакшылык эткен. Нариман авыл яшавшысы Абдулкерим Эдильбаев Мамай-тоьбеде коьмилген. Онынъ аты Данъклык залындагы согыс байрагына язылган. Курск доьнъгелеги уьшин бардырылган куьшли урысларда бизим районымыздан К.Койлакаев, 1945-нши йылдагы Енъуьв парадында ортакшылык эткен К.Кидирниязов эм баскалар катнасканлар. А.Кидирниязов 1941-нши йылда Брест беркитпесин коршалаганлардынъ сырасында болган. Кишкей ер уьшин А.Динашев, М.Джумаев, А. Оразбаева согысканлар. Япон аьскерлерин бузгышлавда А.Асанов, А.Буланбаев, Н.Батыров эм коьп баскалар ортакшылык эткенлер.

Уллы Аталык согысы йылларында душпаннынъ тылында 6200 партизан отрядлары аьрекет эткенлер эм солардынъ санында 1942-нши йылда Ставрополь ВКП(б) край комитетининъ карары ман бизим район еринде туьзилген Махач Дахадаев атындагы отряд та бар. Отряд санына коммунистлер эм партия сырасында болмаган аьдемлер киргенлер. Отрядка грузин В.Ломидзе басшылык эткен, штаб начальниги ногай И.Алиев, комиссары кумык Ю.Аджиев, хозяйстволык канагатлав боьлигининъ начальниги А.Инигов, разведка етекшиси П.Цымбалов болганлар. Партизанлар разведкасы ишинде энъ де яс дегени К.Абдуразаков эди, ол 16 ясында болган. Отрядта солай ок хатынлар да болганлар.

Отрядта, эгер ерли-ериндеги подпольщиклерди санамасак, баьриси 37 партизан саналган. Партизанлар алдына немец-фашист баскыншылары ман куьрес юритуьв мен бирге Караногай, Ашшыкулак эм Коясыл районларынынъ колхоз эм совхоз малларын, авыл хозяйство техникасын Дагестан эм Азербайджаннынъ кубыласына айдап коьшируьв борышы салынган эди. Соьйтип район ерине яв аьскерлери киргенше, 1942-нши йылдынъ июль-август айларында партизанлар куьнтуварга 150 мынъ койларды, 9 мынъ туварды, душпан басып алган ерлерден де кесек малды айдаганлар. Хыйлы йылкы Сырт Кавказ еринде кепленип турган 2-нши, 4-нши эм 5-нши атлы корпусларына берилген. Халктынъ ортак байлыгын айдавда А.Инигов, С.Янмурзаев, В.Баисов, М.Мурзагельдиев, М.Сангишиев, К.Шаникеев эм баскалар белсенли катнасканлар. Уллы Аталык согысы йылларында Ногай шоьллигинде генерал Кириченкодынъ 4-нши атлы корпусынынъ 10-ншы дивизиясы согыс аьрекетин юриткен. Бу корпуска 500 атлар берилген. «Кызыл Караногай» колхозынынъ айтылган йылкы фермасынынъ етекшиси Темирсолтан Кунтувганов районды немецлер бийлегенде, кубыла беттеги кум буйратлары арасында 200 тукымлы атларды ясырган. Сонъында ол соларды атлы корпустынъ командирлерине тапшырган.

Районга немецлер келгенде, партия эм комсомол туьркимлери де аьрекетин бардырганлар. Олар разведка юриткенлер эм партизанларга душпаннынъ юриси-турысы акында билдирип турганлар. Подпольщиклерге партизанлар ман байланыс тутув уьшин Нариман авылында Б.Асановтынъ, Мурзаевтинъ, Куьнбатарда – авыл Советининъ председатели Куьнбийке Мусаевадынъ, Батыр-Мурзада – Ю.Кургановтынъ, Арсланбекте – Д.Шамавовтынъ эм баскалардынъ уьйлери беркитилген эдилер. Караногай районы фашистлерден толы кепте 1942-нши йылдынъ ызында босатылган. Дав йылларында Батыр-Мурза авылы ман Москва хуторында медсанбат орынласкан эди.
Район яшавшылары Уллы Енъуьвди тек фронтта тувыл, солай ок тылда куллык этуьви мен де ювыклатканлар. «Баьри зат та фронт уьшин, баьри зат та Енъуьв уьшин» деген шакырув астында аьдемлер тылда да каныгыслы ислегенлер. Тыл куллыгынынъ авырлыгы кыскаяклылардынъ, картлардынъ эм балалардынъ ийинлерине илинген. Айырым кыйынлык хатын-кызлардынъ аркасына туьскен: олар фронтта ян берген кардаш-ювыкларына йылав эткенлер, балаларды оьстиргенлер, колхоз кырларында, фермаларда танъ каранъасыннан кешке дейим ислегенлер. Кыстагы узак туьнлерде фронттагы аьскершилерге йылы колгаплар, шонтайлар, шораплар сокканлар.
Аьдемлер фронт уьшин, Енъуьв уьшин бир затын да аямаганлар. Район бойынша коршаланув фондына 1 миллион маьнет акшага ювык йыйналган. Айтпага, «Ставрополь колхозниги» деп аталган танклар колоннасы уьшин район яшавшылары 430 мынъ маьнет йыйнап бергенлер. Фронтка 200 тонлар, 1500 валенкалар, 200 кулаклы боьрклер аьзирлеп йибергенлер. Тыл куллыкшылары давга кеткен эрлерин, аталарын, агаларын эм аданасларын авыстырып, бир куьн тыншаювсыз-несиз (ол йылларда юма сонъгы, каты куьн, отпуск деген зат болмаган) куллык эткенлер.

Буьгуьнлерде районда 75 тыл куллыкшылары, 700-ден артык согыс балалары яшайдылар. «Уллы Аталык согысында кайратлы куллыгы уьшин» деген медаль мен Сулейман Арсланов, Осман Баймуратов, Анипет Толубаева, Магомед Сулейманов эм баскалар савгаланганлар.

Фронт пан тылдынъ уьйкен баьтирлиги аркасы ман халкымыз намарт душпаннан совет ерлерин босатып, оны бас каласы Берлинге дейим кувып, сонда капитуляцияга кол бастырды. Енъуьв куьниннен сонъ тувган-оьскен ерлерине кайткан аьскершилер ийинлериннен шинельлерин де шешпей, савлыгын да, куьшин де аямай согыс йылларында бузылган район экономикасын аягына тургыздылар. Оларга хатын-кызлар эм картлар ман бирге колхозларды эм совхозларды янъыдан курмага туьсти. Бизим ердеслеримиздинъ каныгыслы куллыгы йогары оькимет савгалары ман белгиленди. Кайбир колхозлар элимиздинъ коьшпели Кызыл байрагына да тийисли болганлар. Согыс ветеранлары К.Амангазиев, Б.Аджигельдиев, А.Межитов, Д.Мунгишиев, Н.Миловидов, З.Кокоев, О.Темирбулатов районнынъ уьйкен деген хозяйстволарына етекшилик эткенлер. Данъклы фронтовиклер М.Джумаев, Д.Савкатов, З.Янполов, К.Ярлыкапов, И.Нургишиев, А.Дильманбетов бир неше кере колхоз председательлери болып сайланганлар. «Данък» аьскершилик орденининъ толы иеси Алимхан Асанов, В.Дуган, А.Елболдиев, А.Мамедов, К.Койлакаев, А.Койлубаев, Я.Костин эм коьп баскалар авыл хозяйство специалистлери эдилер.

Туьнегуьнги йигит аьскершилер солай ок халк билимлендируьв, медицина эм маданият тармакларында да белсенип ислегенлер. Олар: Х.Лукманов, В.Мокринский, М.Маховиков, К.Орлов, К.Мурзаев эм баскалары. Москвадагы тарих Енъуьв парадынынъ ортакшысы Коьшманбет Кидирниязов Уллы Аталык согысыннан сонъ оьз ис аьрекетин район маданият боьлигининъ етекшиси куллыгыннан баслаган.

Район ери фашист баскыншылардан босатылган сонъ, район етекшилери сонынъ ызларын тайдырув уьшин аьрекетли шаралар коьрдилер. Сонынъ акында архив материаллары шайытлайдылар. Соьйтип, 1943-нши йылдынъ 2-нши апрелиндеги Караногай район Советининъ депутатларынынъ 14-нши сессиясынынъ карарында районда колхозларды, совхозларды эм МТС-лерди аягына тургызув ниет пен кыска заман ишинде 29 колхозлар туьзетилгени, район кыйыншылары малшылык тармагын тургызувга кирискени эм заманы ман язлык шашув ислерди оьткергени, 42 тракторды эм баска авыл хозяйство техникасын ярастырганы акында айтылган. Район еринде кыска заман ишинде 7 медпунктлар, район больницасы, 800 окувшылар уьшин 25 школа туьзетилген. Архив, тарих материалларыннан районымыздынъ ясуьйкен несили Тувган Элине канын-янын аямай куллык эткени акында ашык коьринеди. Оларга халкымыз, буьгуьнги тынышлы яшавымыз, оьсип турган ясларымыз атыннан уьйкен юрек разылыгымызды билдиремиз.
Уллы Аталык согысы йылдан-йылга бизден эрекке кете береди. Оьсип келеяткан несиллердинъ борышы – бу кыйынлы заманларда бизим Уллы Енъуьвимиз бизге кайдай баага олтырганы акында бир де мутпаска. Совет халкынынъ йигитлигининъ уллылыгына, онынъ ян-коьнъил берклигине, эрлигине эм баьтирлигине етискен бу дуныяда бир зат та йок.

А.Сангишиев,
Ногай район Ветеранлар советининъ председатели.