2021-нши йылдынъ карагыс айында бу дуныядан кешти ногай халкымыздынъ белгили, зейинли шаири Магомет Янмурза увылы Кожаев. Ногай халкымыз Магомет досымызды журналист, язувшы, «Шоьл тавысы» республикалык газетамыздынъ бас редакторы деп таныган. Яшав Магомет экевимизди тар байланыстырды, бала заманымыздан алып оьмиримиз бойы бир-биримиз бен катнасып келдик.

1961-нши йылда Нариман авыл мектебине барганлай ок, биз Магомет экевимиз авылдынъ биринши класска келген кеделери эм кызлары ман таныстык, неге десе уьйкен авылда бизим аьр кайсымыз бас деп оьз ювыкларымызды таныйтаган эм тоьгеректеги конъысы балалар ман ойнайтаган эдик. Бизим класстынъ балалары окып баслаган биринши куьнлерде ок бир-бири мен ювык таныстылар эм яшав узагында татым болмага шалыстылар. Мага биринши куьн ок та Магомет ярады, неге десе ол коьп соьйлемей, меним касымда куьлемсиреп туратаган эди, мен шапсам мени мен бирге шавып, косакласып, янымда ойнайтаган эди.
Школага барган биринши куьнде тизилисип турган кеделердинъ биревлери булай айттылар: «Ол Магомет деген кеде букварьди окып болады». Бу соьзлер меним кулагыма сол саьат шалынды. Бизим арамызда оннан баска бирев де окып-язып билмейтаган эди. Болса да, бизде баска оьнер номай эди. Ланъкалавдынъ энъ де алдын бермейтаганлардынъ бириси болып шыктык.

Яздынъ танъы саьвлелерин себеди,
Ашык болса, таза болса коьгимиз.
Яшав бизди аьдуьвлейди, аьйлейди,
Рахат болса, кувнак болса коьгимиз.
Кайтаралав:
Кызым меним Нурия,
Язым меним Нурия.
Сен касыма келгенде,
Коьнъилиме нур ява.

Яшавымнынъ язгы куьни сен меним,
Юрегинънинъ юмартлыгы себилген.
Дуныяда коьп болсыншы адамлар,
Сага наьвмет, сага наьсип тилеген.

Яшавымнынъ ярык куьни сен меним,
Дуныядынъ аьруьв йырын тынълаткан.
Айлак терен маьнеси мен сол йырдынъ,
Наьсип деген не экенин анълаткан.

Шыбырткыды каты ыслайтаган эдик. Арамызда окувды каппага билмейтаганлар да бар эди. Окувын билмеселер де, яшавына айлак бир онъайлы болганлар да аз тувыл. Не болса да, ерде калмадык. Хабарымды бардыра келе, сол вакытта мен Магометтинъ колыннан етип аькелип, конъысым Рахмет Янбаев пен таныстырдым. Рахмет (яткан ери еннетли болсын) бизден эки-уьш яска уьйкен эди. Мен ога Магомет букварьди окып болатаганын айттым. «Кая, кая?», – деп Рахмет оьзеленди. Магомет бир затлар окыды, биз тынъладык. Сонъ мен оьмез акылымды салып, Рахметке оьз китабимди бердим де, эндиги экевинъиз базласынъыз деп, оьзим тоьреши орынды алып, такка олтырдым. Рахметтинъ иниси Хасан ман косылып, орамда мен коьп асык ойнаганман, асык ойнап болганнан сонъ, шокысып та алатаган эдик. Мен Рахметти аьруьв таныганга коьре, оны янъы досым Магомет пен ярастырдым. Акыйкатлай да, базластынъ алдын бермей Магомет «Хамит хорды баслайды» деген соьзлер мен оьз окувын биринши болып битирди. Магомет бизден уьйкен Рахметти енъди деп балалар хабарладылар. Тоьгеректе баьриси де сейирге калдылар эм авылда Магомет-досымыздынъ данъкы яйылды. Соьйтип, бизим дослыгымыз, бир-биримизге алаллыгымыз, шынтылыгымыз, ян-авырувымыз таныскан биринши куьнимизден алып, Магометтинъ сонъгы куьнине дейим де бир де уьзилмеди, танысувымыз кишкей сокпактан уьйкен йолга айланды. Эгер де яныплы яслыгымызда анъламаслыклар болып кететаган болса да, дайым да бир-биримизди кешип, бир уьйде оьскен агалы-инилердей болып, коьрискенде куьлемсиреп, колласып, ойнап кететаган эдик.

Биз, авылдагы тенълес кеделер, кайдай аьллерге де туьсетаган эдик. Бир-биримизге якласаман деп, майданнынъ эки шетине боьлисип, ойын-тоьбелес ясайтаган заманлар да болатаган эди. Кайтип этсек те, сол мектебте биринши класстан алып бирге окыган тенълеримиз бен яшав бойынша да оьттик. Тенълер мен де дослыгымыз бу куьнге дейим де, арамыздан не кыйынлык болса да, таймады. Сонъгы 10-15 йыл узагына биз курал айынынъ ызындагы юма сонъгы куьнинде йыйыламыз, Ахмет-Зан деген тенъ-досымыздынъ котанынынъ тоьгерегинде агашлыкта дастархан курып байрамшылаймыз. Сол йыллардынъ узагында арамыздан тенълеримиз де кетти. Бу куьнлерде Магомет-досымыз каты авырувдан тыншайды. Биз дослар, оны сонъгы йолга салдык. Алладынъ эткен исине биз карсы болып болмаймыз. Айхай сени, яшаган болса экен аьли де коьп йыллар, ногай адабиатын оьз шыгармалары ман байытып.
Магомет экевимиз бек тар байланыс юритетаган эдик, неге десенъ ол – шаир, мен – композитор болып оьнер йолын алып келдик.
1971-1972-нши йылларда Махачкалада студент мезгилимизде, экевимиз косылып язган йырымыз «Кара коьзлер» деп аталады. Ол йырдынъ бактысы бек наьсипли болды, неге десенъиз йыр 50 йыл узагына дейим йырланып келеди. Россиядынъ халк йыравы Асият Кумратовадынъ эм буьгуьнги яс йыравлардынъ да репертуарында йыр сыйлы орынды тутады. Кайбиревлер сол йырымызга ие шыкпага да суьйдилер. Магомет экевимиздинъ сейиримиз калды сол затка. Биз – яшап турган авторлардынъ йырымызга ие шыгып, колымыздан тартып алаяк болдылар. «Кара коьзлер» йырымызды энъ биринши болып Суьйинбек Абдулхамитов-досымыз йырлап халкымызга таныткан эм концертлик сахнасына шыгарган. Оннан баскалай: «Нариман», «Кешелер», «Келмединъ», «Фатира», «Авылым», «Кетсем алыс якларга», «Бийи, бийи турналар», «Аталар» эм сондай баска йырларымызды шыгарганмыз. Энъ ызгы йырымыз болды «Кызым меним» деген йыр. Ол йырды Магомет-досым суьйикли кызы Нуриятка багыслаган. Магомет Москвада оьзининъ савлыгын каратып, дем алып турган вакытында мага булай язды: «Мине соьзлерге сен анъ салтагы, Яхья досым». Бир шувмагы ман кайтаралавын мага йиберди эм мен сол соьзлерди йырга айландырдым. Баьри соьзлерин де алганнан сонъ, мен досыма бу йырымызды фортепианода ойнап, йырлап эситтирдим. Досым разы болып калды. Сонъ, колым тийгенде, мен ол йырды аранжировка этип халкымызга эситтирермен деп соьз бердим. Уьйге келип, бир коьрискенде, Магомет меним коьзимше Нурият кызына занъ сокты. «Аранжировкасын да Яхья-аканъ оьзи этеек. Болганда, сен оны тынъларсынъ», – деп юмсак сеси мен кызынынъ коьнъилин тапты. Ювык арада эситерсиз деп ойлайман, неге десе мен ол йырдынъ уьстинде асыкпай ислеп тураман. Сонынъ уьшин де мен бу статьямды «Сонъгы йыр» деп атадым. Магомет-досым ман бизим арамыз бек ашык эди, бир-биримизге энъ де ювык аьдемге сенгенлей сенетаган, бир-биримизге дайым таянмага болаягымызды билетаган эдик. Магомет-досым коьп соьйлейтаган, сырын айтатаган йигитлерден тувыл эди, ама бизим экевимиздинъ арамызда коьп сырларымыз шешилетаган эди. Сол бизим бир-биримизге сенуьвимизди шайытлайды. Яшавда баьри затты да иште саклап болмайсынъ. Арада бир ойынъды айтып, юрегинъди босаткынъ келеди сенген бир аьдеминъе. Ногайда соьз бар: «Такасызда соьз юрмес». Сонынъ уьшин касынъда Магометтей дослар болса енъил болады соьз бардырмага эм боьлиспеге.
Москвада турып, ол мага занъ сокты: «Досым Яхья, мен кыймасынъ Авасхан ман кайтаяк боламан ава йол ман, эм биз ушаяк самолет Мин-Водыда 16.00 саьатте конаяк. Сен бизди карсы алсанъ калай разы болаяк эдим». Айтылган куьн биз коьристик аэропортта эм бирге авылга келдик. Йолда да коьп аьруьв лахырда эттик. Досымнынъ коьнъили де аьруьв эди, ашык соьйлеп турдык йол узагында. Магомет-досым арада бир юмсак юморы ман коьнъилимизди авлап келди. Уьйге келгеннен сонъ, досыма барганда, ол «Наьсип эрте туратаган эди» деген китабине «Юрегимнинъ тоьр бетиндеги алал досым Яхьяга дайым яхшылыклар йорап» деген соьзлер мен тапшырып колымды алды. Мен разылык пан алдым. Сонъ тагы да косты: «Досым Яхья, меним уьйим, эсигим дайым да сага ашык». Бу куьн де сол савга меним китап уьндиригимде сыйлы орынын бийлеп, меним коьнъилимди байытып турады.
Оннан баскалай, бек разыман Магомет-досыма энъ бириншилерден болып меним ятлавларыма эс берип, «Яхья досым сенде талап бар, язганларынъ да маьнели, бек аьруьв, сен бу ян оьнеринъди таслама» деген соьзлерине. Ол айткан соьзлериннен кайтпады, меним «Памяти друзей», «Ер аясында», «Полет степного орла» деген китаплеримди онълап, редакторлык ярдамын этип, китапханасында шыгарганда да меним касымда болып, оьз алаллыгын мага билдирди. Оннан сонъ, Россия Язувшылар союзынынъ сырасына туьспеге де ярдамын косып оьз рекомендациясын Гульфира Бекмуратова ман косылып бергенлер. Бирев эткен ийги ислерди анълаган бир де мутып болмайды, сога коьре мен де онынъ эткен яхшылыкларын мутып болмайман, олар меним коьмекейимде турадылар. Ол эткен яхшылыкларды, сиз авылдасларым да, билсенъиз экен деп, ойлайман. Ногайда айтылады: «Соьздинъ савы яхшы», «Оьтириктинъ оьркени йок», «Аьруьвди коьрмек» деген соьзлер. Сол саялы ийги коьрим дайым да уьлги болмага керек. Эгер дос тутсанъ, шынты болмага шалыспага керек. Яшав бир кере бериледи. Баьри аьдемлер де яшавда тувып дос болмайды, ога заман керек шыныкпага.
Я.Кудайбердиев, композитор.
Суьвретлерде: М.Кожаев кызы Нурият эм йиени Эльвина ман; Нариман авыл мектебинде.