Оьткен йылдынъ ызгы куьнлеринде Дагестан Республикасынынъ бас каласы Махачкаладагы «Эпоха» баспа уьйинде, филологиялык илмилерининъ докторы Насипхан Хусиновна Суюновадынъ эм филологиялык илмилерининъ кандидаты Фания Анваровна Кусегеновадынъ куьш салувлары ман, ногай миллетли халкынынъ талаплы шаир кызы Кадрияга багысланган, онынъ туьрли йылларда язылган шыгармалары киритилип, уьш топламалы, салдарлы китаби шыкты.

Китаплер ишине Кадрия акында туьрли йылларда язылган макалалар, халкымыздынъ яратувшылык пан каьр шегетаган талаплы аьдемлерининъ ога багысланган асарлары, баска тиллерге коьширилген ятлавлар эм сондай коьплеген кызыклы билдируьвлер кирдилер. «Кадрия» деп аталып шыккан китаптинъ тысы да бек ярасык эм аьлиги заманга да келисли деп ойлайман. Китапке Кадриядынъ яшав йолында болган ерлеринде соьйлегенлери, ол йолыккан аьдемлердинъ эскеруьвлери оьз тиллеринде де баспага киргенлер.
Китаптинъ биринши топламасын актараман. Мунда Кадриядынъ оьзининъ язган ятлавлары – тувган эм орыс тиллеринде. Китаптинъ бу кесегинде ызына дейим язылмаган, ол оьзининъ яшав оьмири бойынша язып уьлгирмеген асарлары да бар, дурысын айтканда, кесеклери. Онынъ оьзининъ колы ман язылган кагытлардынъ суьвретлери де китапке кирген, халк авызлама яратувшылыгына да бу китапте орын табылган, сол аьлиги заманларда бизим оьсип келетаган несилимизге бек керек зат, боьтен де, «тилди муттым» дегенлерге. Китаптинъ, биринши топламадынъ акында соьзим, ызындагы соьзлик те, айлак ийги, неге десе араларымызда, ногай миллетли аьдемлер болса да, коьп соьзлерди анъламайтаганлар бар, а Кадриядынъ болса, соьйлеген, язганы айлак, бай тил эди. Ол оьзининъ язган ятлавларында, асарларында кулланувдан шыккан соьзлерди де коьп кулланатаган эди.

Кадрия ман мен коьп таныс болмадым. Мен оны ман биринши кере 1975-нши йыл «Шоьл тавысы» (сол йылларда «Шоьллик маягы» район газетасы эди) газетасынынъ редакциясында йолыгыстым. Мен редакцияда ислеймен, ол оьзининъ ятлавларын алып келди. Коьп узакламай, бизим газетамыздынъ бетинде Кадриядынъ ятлавлары адабиат бетинде баспаланды. Оннан сонъ бактым мага Дагестан Республикасынынъ бас каласы Махачкалага бармага буйырды, мен радиодынъ ногай боьлигинде ислеп басладым, сонда да Кадрия ман эки радиоберуьвлерди аьзирледим. Бизим арамыз ювыкласты, экевимиз де Махачкалада яшаймыз эм ис аьрекетимизди де бардырамыз. Тез-тез коьрисетаган эдик десем, бираз оьтирик те болар, коьбисинше, тыншаюв куьнлерде коьрисетаган эдик. Мен ога конакка баратаган эдим. Йолыгысымыздынъ бирисинде, сол бизим сонъгы йолыгысымыз болганы оннан сонъ белгили болды. Ол мени Язувшылар союзына кирмеге бир алгасатты, сол заман меним уьшинши китабим янъы баспага аьзирленип туры эди («Бозторгай»). Булай оьзимнинъ алгасавым йок эди, неге десе Язувшылар союзына туьспеге аьр бир китапти сыдыралы коьшируьв керек эди. Алгасамайтаганым сол, уьлгирмеймен, ис борышларым да, аьелим де бар, оьсип келетаган эки увылга да тербия бермеге керек эди.
Болса да, Кадрия мени оьзи куллык этетаган Язувшылар союзына шакырып, бир неше белгили дагестан шаирлери мен таныстырды, сонъ олар меним уьйиме конакка да келдилер. Сол куьн мен Кадрияды да шакырган эдим, болса да, ол меним шакырувымды кабыл этип алмады. Онынъ сол куьн коьнъили баска болып коьринди, бир зат уьшин оьзеленип турганын сезбей эм сорамай болмадым, тек ол мага оьзининъ сырын ашпай, «бир маьселелер бар», – деп койды. Ким биледи, аьлиги акылым ман ойлайман, коьп затларды эсиме аламан, белки, ол мени аьруьв танымаганына да, сырын ашпаган болар, мен ога кавыфлык ювыклап келетаганы акында оьз халкыма айтарман яде питнелик йогары алар деп ойлаган болса ярайды. Белки, мени мен боьлискен болса, мен яктан бир коьмек болаяк эди. Тек бакты солай буйыргандыр. Не болса да, мен Язувшылар союзыннан келген конакларды йолыкканнан сонъ, экинши куьн биз онынъ ис орынында йолыгыспага соьйлескен эдик. Меним аьелимде бир маьселелер болып, айтылган заманга шыгалмадым, тек куьндизги 11 саьатте Язувшылар союзыннан тел соктым, Кадрия куллыгында йок деген явапты эситтим. Сол куьн коьп узакламай, Кадриядынъ кайдай казага йолыкканын билдим. Онынъ яшаган уьйине келдим. Мунда коьргенимди эсиме алсам, юрегимди кара кан басады, аьдемлердинъ коьплиги коьз алдымда, тек солардынъ ишинде мен эм Динислам Адисовтан баска ногай миллетли аьдем коьринмейди. Мен хатын болганнан сонъ, мени янган уьйдинъ ишине киргизбедилер, Динислам кирип, баьри хабарды да мага айтты. Соьйтип, биз ногай халкынынъ бек талаплы шаири мен аманластык. Ол бек куватлы эм йигерли аьдем эди. Не шаклы айтылмаган соьзлери калды Кадриядынъ.
Оьзек те, биз, оннан сонъ калганлар, онынъ яратувшылыгын оьмир бойынша сакламага коьп куьш салмага керекпиз. Мен 1978-нши йыл казан айында Кадриядынъ «Дочь степей» китабининъ сыдыралы коьшируьвин аьзирледим, 1988-нши йыл Кадриядынъ китабин аьзирлеп, «Айындырык ярыгы» деп атап, баспаладым, бу китап уьстинде оьзим иследим. Талаплы шаиримиздинъ аьр бир мерекесине багысланган кешликлерди уйгынлаганман. Айтпага, Пушкин атындагы, Р.Гамзатов атындагы, Махачкаладагы орталык китапханаларында. Ногай районымызда 1988-нши йыл, Кадрия ман бирге адабиат институтында окыган йолдасларды аькелип, кайдай кызыклы шара озгарган эдик. Кадриядынъ бизим ногай адабиатымызга эткен косымын муттырмас уьшин, биз буьгуьн, оьзек те, куьш салмага борышлымыз. Сол ниетимиз бен биз 1998-нши йыл Избербаш каласындагы педагогикалык окув ошагынынъ студентлерине Кадрияга багысланган кешлик озгардык, сондай кешликлерди баска йылларда Геметюбе, Сулак авылларында да оьткергенмиз.
1989-ншы йыл Москва каласында (Ахмедханнынъ соьзиннен сонъ) Кадрияды яклап мен Обкомнынъ биринши секретарине хат та язганман. Этилген затлар аз тувыл, тек сол меним борышым эди. Йок, тек оьзимди коьрсетер уьшин тувыл, халкымнынъ ким экенин коьрсетер ниет пен. Бизим халкымыздынъ талаплы аьдемлери Кадрия, Гамзат эм сондай баскалар.
«Кадрия» китаптинъ экинши топламасына онынъ ятлавларынынъ коьшируьвлери кирген. Китаптинъ бу кесегинде Кадриядынъ кайдай тилге коьширилген ятлавын да коьрмеге болады.
Китаптинъ уьшинши топламасын кызыксынып окыйман, онынъ акында коьплеген макалалар, эскеруьвлер, онынъ яшав хроникасы эм яратувшылыгы… Сонынъ ишинде, Кадриядынъ яратувшылыгын сакларга аз куьш салмаган аьдемнинъ эскеруьвлерине орын табылмаган. Йок, бу китаплердинъ бирисинде де меним атым аталмаган деп айтпайман, китаптинъ уьшинши топламасында, 124-нши бетинде бир-эки авыз соьзим бар. Тек айтылаяк соьзлер де аз тувыл эди. Меним «Яркий отсвет далекой звезды» деп аталган (баслапкы аты «Чародейка» эди) макалам Кадрияга багысланган, бу макала туьрли газеталар бетлеринде эм китапте де баспаланып шыккан, соны ша китапке толы кепте киргизбеге болаяк эди. Тек, оькинишке, сол да мутылып калды…
Кадриядай талаплы аьдемлер миллетке оьмирде бир бериледи. Ол бек талаплы инсанларымыздынъ бириси. Айхай да, узак оьмир берилген болса, он топламалы китаплери де болаяк эди. Тек билгенимиз, коьргенимиз толысынша язылып, яс несилге калса экен. Бакылшылык пан яде аванлык пан ма бир зат та мутылып калмаса экен. Кайсы белгили аьдемлеримизди де танытпага шалысайык.
Б. Кулунчакова,
Дагестан Республикасынынъ Халк язувшысы, Россия Язувшылар союзынынъ агзасы, С.Стальский атындагы республикалык адабиат баргысынынъ лауреаты, белгили ногай шаири.