Мен – тынышлыктынъ несилиннен

Аьр бир инсаннынъ тувыпоьскен ери бар. Меним Аталыгым.
Аталыгым – тувган тилим, маданиятым, ятлавларга айланган ниетим эм суьйимим. Аталыгым – Ногайым, Дагестаным эм уллы Россия. Буьгуьнлерде мени, тынышлыкта эм тыныклыкта
оьскен несилдинъ ваькилин, элимизде болып турган аьллер тынышсызландырмай болмайды.
Мен – тынышлыкта оьскен инсан. Бала заманда Уллы Аталык согысынынъ ветеранларын да коьрдим, олардынъ дав акында хабарларын да тынъладым. Буьгуьнлерде Курск областинде оьтип турган
согысувлардынъ акында эситкенде, юрек тынышсызланмай, авырымай болмайды.
Уллы Аталык давда Курская дуга согысувында катнаскан данъклы ердесимиз Кошманбет Шоман
увылы Кидирниязовтынъ хабарларын коьп кере эситкенмен, мен Орта-Тоьбе авылында мектебте
окыйтаган эдим. Сол заман согыс ветеранлары окувшылар ман йолыгысатаган эдилер.

Курск согысувы

Курск Дугада 1943-нши йылдынъ шилле айынынъ 5-нши куьниннен сары тамбыз айынынъ
23-нши куьнине дейим оьткен согысув Уллы Аталык кавгасынынъ каты дегенлерининъ санына киреди. Совет эм Россия тарих йылязбасында сол согысувды уьш кезекке боьледилер: Курск коршалав операциясы (5-23 шилле), Орловская (12-нши шилле куьниннен – 18-нши сары тамбыз айы),
Белгород-Харьковская (3-23 сары тамбыз). Харьков каласы босатылган куьн – 23-нши сары тамбыз –
Курск согысувдынъ тамамлав куьни деп беркитилген. Уллы Аталык согысы барысында бу кала уьшин
доьрт кере согысканлар эм сол куьн босатканлар.
Курская Дуга – совет-герман фронтынынъ ортасында теренлиги – 150 эм узынлыгы 200 шакырымга
дейим созылган ер. Германия етекшилеви бу ерде уьйкен шапкынлык этпеге ниетленеди. 1943-нши йылдынъ коькек айында «Цитадель» деп аталып, согыс операциясы беркитилген, онынъ уьстинликли
битуьви мен немецлер согыстынъ барысын оьзлерине пайдалы этпеге суьйгенлер. Олардынъ ойы ман,
Совет аьскерлери биринши болып, алдыга барув керек болган, тек коькек айдынъ ортасында Ставка планларын туьрлендирди, сога себеплик совет разведкасынынъ немец аьскерлерининъ шапкынлык этеегин билгени эткен. Ставка явдан коршаланып, сонъ олардынъ куьшлерин бузбага борыш саладылар. Бу оьзгерис согыслардынъ тарихинде сийрек деп саналган – куьшли деген ягы шапкынлык этпей, коршаланады. Сонъында сондай карар дурыс алынганы ыспатланды. «Цитадель» операциясын оьткеруьв уьшин вермахт 50 дивизия эм коьплеген айырым боьликлер кулланган, баьриси 900 мынъ аьдем, 10 мынъга ювык минометлар. Явдынъ ойы – совет аьскерлерди корсалап алып, сонъ йойытпага. Оьр Главнокомандованиесининъ Ставкасы Курск согысувдынъ
басланувына Центральный эм Воронежский фронтларды туьзеди – 1,9 миллион аьдем, 26 мынънан
артык савыт-садак, 4,6 мынънан артык танклар эм артиллерия установкалар, 2,9 мынъ самолетлар.
Центральный фронттынъ аьскерлери (етекши армия генералы Константин Рокоссовский) Курск Дугадынъ сырт ягын коршалаганлар, Воронежский фронтынынъ аьскерлери (етекши армия генералы Николай Ватутин) – кубыла ягын. Баскалай, Степной фронтка (етекши – генерал-полковник Иван Конев) явдынъ бизим ерлерге кируьвин токтатпага борыш салынган.

Согысувдынъ барысы
Сол куьн Брянск, Центральный эм Западный фронтларынынъ аьскерлери «Кутузов» операциясын басладылар. Онынъ борышы – явдынъ орловский куьбин бузгыншылав. Шилле айынынъ 13-нши
куьнинде явдынъ аьскерлерин артка карап 8-25 шакырымга кувдылар. 16-ншы шилледе Брянск фронтынынъ аьскерлери Олешня йылгады оьттилер, явды бизим аьскершилер ян-яктан кувдылар. Сары тамбыз айынынъ 5-нши куьнинде «Кутузов» эм «Румянцев» операциялардынъ барысында Орел эм Белгород калаларды босаттылар. Сол куьн кеште Москва каласында Уллы Аталык согысы барысында биринши кере артиллерия салюты атылды. 23-нши сары тамбызда Харьков
каласы босатылды. Совет аьскерлери кубыла эм кубыла-куьнбатар барысында 140 шакырымга алдыга кеттилер эм бек онъайлы ерде токтадылар. Немец аьскерлери артка кайттылар эм согыстынъ баьри
ерлеринде де коршаланувга коьштилер.

Курск согысувында
енъуьвдинъ маьнеси
Курская Дугада болган согысув СССР Савытлы куьшлердинъ алдыга шыгувына себеплик этти, согыс
барысында туьрленислер болды. Германияды яклайтаган эллердинъ ога сеними йойылды, олар Совет
Союзы ман байланыс излеп басладылар. Сол согысувда немецлердинъ енъилуьвиннен сонъ Турция
согыска Германия ягында кирмеди. 2023-нши йылда бу согысувда СССР енъуьвине 80 йыл белгиленди. 23-нши сары тамбыз Курск согысувда немец аьскерлерин бузгыншылав куьни деп беркитилген. Оьзининъ макалысында журналист Магомет-Али Ханов булай язады: «Курск согысувында совет халкы ман бирге дагестанлылар да катнасканлар, солардынъ ишинде ногай халкынынъ ваькиллери де болган. Совет Союзынынъ Баьтири Халмурза Кумуков, Данък орденининъ толы кавалерлери Алимхан Асанов эм Ахмат Сулейманов, Москва каласында 1945-нши йылда оьткен Енъуьв Парадтынъ катнасувшысы Кошманбет Кидирниязов, Кельдимурат Койлакаев, Якуб
Уразакаев, Азрет Матакаев (Прохоровка касында танклар согысувдынъ катнасувшысы), КЧР яшавшысы летчик Мурат Раскельдиев эм коьплеген баьтирлеримиз оьз халкынынъ, Аталыгынынъ эсинде дайымларга калганлар». Кошманбет Шоман увылы Кидирниязов – Уллы Аталык согысынынъ ветераны, 1945-нши йылда Кызыл майданында оьткен Парадтынъ катнасувшысы, ол 1919-ншы
йылдынъ коькек айынынъ 2-нши куьнинде Караногай районында тувган. Ветераннынъ согыс йолы
Грузия еринде Гори каласында Савытлы куьшлерде куллык этуьви мен басланды. Кошманбет Кидирниязов Крымды, данъклы Сталинград каласын коршалаган. Сталинградты коршалав уьшин» медали мен савгаланган. Курск согысувында да катнаскан ясуьйкен ердесимиз. Львов, Варшава, Прага калаларын босаткан, тынышлы заманларында сыйлы ветеранымыздынъ омыравында «Прагады босатканы уьшин», «Берлинди алганы уьшин», «Йигерлик уьшин» медальлери, «Кызыл Юлдыз», «Уллы Аталык согысынынъ I дережели» орденлери яркыраган. Сыйлы ветеранымыз согысты
артиллерист болып баслаган, сонъ сержант, гвардия сержанты, орудие командири болып куллык эткен. Тынышлы заманда ветеран элимиз оьрленсин деп уьйкен куллык эткен. Курск согысувдынъ катнасувшысы коьплеген патшалык баргылары ман, разылык хатлары ман савгаланган.
Сол согысувлардан коьплеген йыллар кетти. Сол заманда Аталыгымызды коршалаган баьтирлер
буьгуьнлерде бизге тас эстеликлерден карайдылар, олар дайымлыкка абытлаганлар. Буьгуьнлерде Курск областининъ ери тагы да каты канлы согысувларга шайыт болып туры. Украин аьскерлери озган йылдынъ сары тамбыз айында шапкынлык эткенлер япсар ерлеримизге. Олардынъ кыянатлыгын бир зат пан да акламага ярамас. Буьгуьнлерде бизим аьскершилер явды япсарларына дейим кувып барадылар, коьплеген ерлер босатылган, калганларды курсавга алганлар. Кашан да, кыйынлы, болса да бизим Савытлы куьшлерининъ офицерлери, аьскершилери янын да, куьшин де аямай, явга карсы турадылар. Россия Федерациясынынъ ВС боьликлери мен ФСБ управлениеси мен биргелесте бу куьнлерде 74450 аьскершилери, 407 танклар, 333 БМП, 304 БТР, 2270 согыс коьликлер, 2717 автокоьликлер, 612 артиллерия савытсадагы йойытылган. Биз баьримиз де Курск яшавшылары уьшин кыйланамыз. Босатылган ерлерде явдан зорлык коьрген инсанларды бизим йигитлеримиз шыгарадылар, кавыфсызлы ерлерге коьширедилер. Сол исти юритетаган аьдемлер уллы куллык
этедилер. Ерли яшавшылары россия аьскершилерди суьйиниш пен хош аладылар, неге десе олар босатылган ерлерде кавыфсызлыкты аьжетсизлейдилер. Кеткен яшавшылардынъ биревлери уьйлерине кайтадылар. – Россия байрагын коьргенде,мкоьзясымды ясырып болмадым. Бу
айлар бизге айлак кыйынлы эди,иаьли болса, биз уьйде, Россияда, –дейди Сунжа яшавшысы, администрация тоьбесине илинген Россияибайракты коьрип. Озган йылдынъ сары тамбыз
айыннан алып Курск областининъ яшавшыларына коьмек этилинип турады. Дагестан сол коьмекшилердинъ биринши сырасында турады. Курск еринде бизим ердеслеримиз де йигитлерше согысадылар. Ногай районынынъ Куьнбатар авылынынъ яшавшысы Джалил Махмудов Курск областин босатувда баьтирлерше согысып, янын берген. Онынъ баьтирлиги яс несилге кайдай ийги коьрим болады. Данъклы ердесимиз Йигитлик орденине (оьлгеннен сонъ) тийисли болган.
Тагы да бир ердесимиз, аьлиги заманда Москва каласында эмленип турган Расул Бакиев Курск областин босатувда оьзининъ йигерлигин, эрклигин коьрсеткен, «Курск области уьшин» деген медальди ога область губернаторы тапшырган. Сондай яслар аз тувыл, россия аьскершилери бизим еримиздинъ аьр бир шакырымын каны ман, тери мен аладылар. Олар сондай каты согысувларда да аьдемшиликкасиетлерин йойытпайдылар, есирге туьскен украин аьскершилерине зорлык этуьв тувыл, оларды куьллелерден куткарып, аркасына коьтерип, кавыфсызлы ерге шыгарадылар. Сол тувыл ма аьдемшиликтинъ йогары дережеси. Ата-бабаларымыз 1943-нши йыл Курск согысувларда коьрсеткен баьтирлик олардынъ немерелерине коьшип туры. Кайбиримиз де шекленмеймиз, сол замандагы енъуьвди бизим йигитлеримиз де тезден аларлар. Аспанымыз таза болсын деп тилеймиз, йигитлер аналарына, хатынларына, балаларына кайтып келсинлер. Меним тилегим – Аман турсын Аталыгым – Россия.
Г.Бекмуратова,
Россия Язувшылар союзынынъ агзасы.
Суьвретлерде: Курск еринде согысув (1943-нши йыл); Курск ерин босатувда катнасувшы Р.Бакиев (2025-нши йыл).