Халкымыздынъ ярыкландырувшылары Абдул-Хамид Джанибеков, Муса Курманалиев, Ногман Колдасов, Зейид Кайбалиев… Олар бизим ана тилимизди коршалап, оны йойылмасын деп биринши элиппелерди, китаплерди туьзгенлер эм мектеблерде балаларды окытканлар. Тек олардынъ оьзлери де оьз-оьзиннен билимли болмаганлар. Оларды да оьз заманында халкымыздынъ айтылган дин аьрекетшилери окытканлар эм тербиялаганлар. Сондай белгили дин аьрекетшилеримиздинъ бириси алдынгы Ставрополь губерниясынынъ Кара-Тоьбе авылында яшаган Сеит-аьжи Зекерья увылы-
нынъ аты да, эткен саваплы ислери де авыл-элимиз ишинде уьйкен сый эм абырай ман аталган. Болса да 1930-ншы йылларда эл бойынша дин аьрекетшилерине карсы юри-
тилген кувалавлар оны эм онынъ аьелин айланып оьтпеген. Кувалавдынъ сырагысында Сеит-аьжи каты авырып замансыз дуныядан тайган. Иш ислер органлары онынъ аьелин де тынышына коймаган. Сонъында олар тувган авылыннан коьшип кетпеге амалсыз болганлар. Онынъ бир увылы Умаргазы Кумлы авылына келген эм мунда оьз юртын курган. Умаргазы оьз заманында Муса Курманалиев пен бирге ногай тилинде
Грозный калада окув китаплерин шыгарувда катнаскан. Ызгы йылларда онынъ уныгы, фермер Мурзахан Сеитов уьйкен атайынынъ эстелигин оьмирлетуьв уьстинде номай
куллык юритти. Янъыларда онынъ уйгынлавы ман Нефтекум районынынъ Кара-Тоьбе авылында Сеитаьпенди курган межигит орынында онынъ сыйына эстеликли белги
ашылды.
Сога багысланган шарады алдынгы ФСБ куллыкшысы, аьли тийисли тыншаювында болган, оьз халкынынъ тарихи эм маданияты ман кызыксынатаган Алибек Мур-
заев ашты эм юритти. Ол, йыйылганларды кыска кете ногай халкымыздынъ тарих йолы ман таныстыра берип, булай деди: – XIX юзйыллыкта бу ерде уьйкен межигит болган. Сол межигитте медресе де болган. Сонда бизим ногай аьлимлер балаларды араб
тилине окытканлар. Ол зат бизди, ногайларды, тек кой багып калган халк тувыл, а билимли, окувга ымтылган халк этип коьрсетеди. Оны биз билмеге керекпиз! Сога
коьре, бу межигит болган ерге эстелик тасты салып, биз баьрине де бизим бурынгы аьлим атайларымыз ким болганын эслерине салмага суьемиз, – деп белгиледи Алибек
Мурзаев. Ол эстелик белгиди ашпага деп Сеит-аьпендидинъ бу ерге йыйылган кардаш-ювыклары арасында ясуьйкени – Сапиет Умарали кызы Шабановады шакырды. Ол йыйылган ямагатка ден савлык йорап, уьйкен разылыгын билдирди.
– Меним уьйкен атайым бу ерде аьлимлеримизди йыйнап, оьз хал кын билимлендирмеге кыйын салган, эм мен сога оьктемли! Элимхалкым, сав болынъыз, уьйкен атайымнынъ аты ерде калмады. Буьгуьн биз оны билемиз, онынъ атын уныклары, немерелери, тоьберелери, шоьберелери оьмирлерге мутпасын деп, бу ис этилинип туры, – деди ол. Сол ерде Сапиет-абайга эм Сеитовлардынъ бесинши арка байланысы – Мурзахан Сеитовтынъ уныгы Умарга эстеликли белгиди ашпага деген сыйлы ыхтыяр тапшырылды. Муннан сонъ бу шарага Черкесск каладан келген белгили ногай аьлими, филология илмилер докторы Насипхан Суюновага соьз берилди.
– Бу ерде Сеит-эфенди бабамыз медресе ашкан халктынъ иманын берк этер уьшин. Сол медресединъ халкка хайыры болган, сонынъ уьшин ога буьгуьнги сый этилинип туры. XX оьмирдинъ басында Совет оькимети куралган йыллар кыйын заман болган, коьп аьдилсизлик, репрессиялар юритилген. ьТек пайдалы ислер де коьп этилинген ногай халкына. Сол пайда акында буьгуьнги соьзимизди юритемиз. Сеит-эфенди ашкан медреседе онынъ окувшылары: белгили ногай язувшылары, окув китаплердинъ,
элиппелердинъ авторлары баслапкы билим алганлар. Аьне оларды 1920-ншы йылларда бу якларга келген ногайдынъ атаклы ярыкландырувшысы Абдул-Хамид Джанибеков оьзине коьмекши этип, оларга таянып, халкымыздынъ окув билимин оьстирген. Сеит-бабамыздынъ окувшылары: Муса Курманалиев, Зейид Кайбалиев, Ногман Колдасов, Умаргазы Сеитов эм баскалар ногайдынъ арасында билим нурларын сепкенлер. Соьйтип бу ердеги ногай авылларында окув билимининъ негизи салынган. Сол зат уьшин Ашшыкулак ногайлары оьктемли болмага тийисли, сосы ер – ногайдынъ билим отаны деп тарихимизге кирген, – деп белгиледи оьз соьзинде Насипхан Сую-
нова. Ногай район атыннан йыйылган ямагатты район администрациясынынъ аькимбасынынъ орынбасары Рашид Шангереев саламлады. Онынъ айтувы ман, бу эстеликли белгидинъ ашылувы Кара-Тоьбе авыл яшавшыларынынъ оьз халкынынъ бурынгысына эм тувган якларынынъ тарихине сый-оьрмет кылувы болады. «Бу ердеги медреседе окыган аьдемлер сонъында аьлиги замандагы ногай адабият тилининъ кепленуьвине эм халкымыздынъ аьдетли авызлама яратувшылыгын саклавга уьйкен уьлисин косканлар», – деди Р.Шангереев. Мурзахан Сеитов оьзи соьйлеектен алдын соьз айтувга ыхтыярды уныгы Умарга берди. Ол да таза ногай тилинде оьзининъ
тукым шежересин яттан айтты эм онынъ соьйлегенин йыйылганлар карс кагувлары ман хош коьрдилер. Мурзахан Сеитов бу шарадынъ бас маьнесининъ себеби болган
оьзлерининъ уьйкен атайы Сеитаьпенди, онынъ яшав бактысы эм балаларынынъ бактылары акында кыска хабарлады. Олардынъ тукымы Кумлы авылына кайтип еткени, уьйкен аталары Умаргазы акында айтты. Мурзахан Сеитов эстеликли шарага оьз заманы ман санаспай келген баьрине де разылыгын билдирди. Амалламада М.Курманалиевтинъ йиени Халима Абубекерова, Ашшыкулак межигитининъ имамы Хафиз-молла, Кумлы авыл орта мектебининъ окытувшысы Сеперхан Алиева, «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ боьлик редакторы Магомет-Али Ханов, Карагас авыл орта мектебининъ окытувшысы Нурсият Зарманбетова, Кара-Тоьбе авыл яшав-
шысы Шамшикумар Кайбалиева оьз ойларын эм ийги йоравларын айттылар.
М.Юнусов.
Суьвретте: эстеликли шарада.