«Ынанмайман тилди муттым дегенге», – деген Шолпан юлдызымыз Кадрия Темирбулатовадынъ сыдыраларын мен юрегимдеги ойымды бала заманнан алып саклайман. Кайтип аьдем айтпага болады: «Мен ногай тилде соьйлеп болмайман, мен тилди осал билемен..» – деп. Тувган тилимиз – ата-бабаларымыздан калган уьйкен байлык тувылма бизге? Ол бизге оьсиет тувылма? Кайдай ыспайы, бай ногай тилимиз, онынъ оьзининъ тарихи, маданияты бар, сосы тилде ШалКийиз Тиленши улы, Саркынбай Крымлы, Досмамбет Азавлы эм сондай коьп данъклы шаирлеримиз халкымызга соьнмес сыдыраларын язып калдырганлар.
Авызлама халк яратувшылыгы болса, айырым терен тема болады. Меним биринши соьзлерим ногай тилде эди, тетем Увылхан Базарбай кызы Аджигельдиевадынъ эртегилери мен, юмаклары ман, сарынлары ман оьстим деп айтпага боламан. Олар аьлиге дейим де эсимде. Анам Алтынай Аджигельдиева авыл китапханасында ислейтаган эди, янъы шыккан ногай язувшылар, шаирлер йыйынтыклары ман биз биринши болып танысып, окып шыгамыз. Тетем авызлама халк яратувшылыгына, анам китаплерге суьйим эндирди.
Оьзимди бек наьсипли аьдем деп санайман, неге десе Орта-Тоьбе авылымда данъклы шаирлер Гамзат Аджигельдиев, Мурат Авезов тувганлар. Сонъ биз
Карагас авылга коьшип келдик, мунда биринши окытувшым Марзиет Исмаил кызы Аблезова тувган тилге бизди уьйкен маьне берип уьйретти. Бесинши класска келгенде, мен «Тулпар» деп аталган адабиятлык кружокка юрип басладым, оны Россия Язувшылар эм Журналистлер союзларынынъ агзасы Салимет Майлыбаева юритеди. Мине бесинши йыл мен мунда оьзимди сынап келемен. Аьр йыл сайын озатаган ятлавлар конкурсларында катнасаман, баргылы
орынлар аламан. Шал-Кийиз Тиленши улы, Гамзат Аджигельдиев, Кадрия Темирбулатова, Мурат Авезов, Салимет Майлыбаева, Келдихан Кумратова эм сондай коьп шаирлердинъ ятлавларын яттан билемен. Бу йыл «Таркитау» деп аталган китап фестивалинде катнастым, ногай халк язувшысы Бийке Кулунчакова ман, Дагыстаннынъ ат казанган артисти Асият Кумратова ман хабарласувлар уйгынладым, тезден оны халкымыз коьреек. Бийке Кулунчаковага мен онынъ «Казбек» деген повести бойынша соравлар бердим, неге десе етим оьскен ястынъ бактысы юрегиме синъип калды, ол коьрген корлыктынъ акында биз савлай классымыз бан окыганда, ога бек языгымыз ийиди. Асият Кумратова болса меним эсимнен бир де кетпеек, калай суьеди ол тувган тилимизди эм аьлиги балалар оьз тилинде соьйлеп болмайдылар деп, йыламсырап айтканы коьз алдымда турады.
Бизим мектебте йыл сайын белгили аьдемлер мен йолыгысувлар боладылар, мен онда суьйинип катнасаман. Шаир Магомет-Али Хановтынъ, Фарида Сидахметовадынъ, Алибек Каплановтынъ, Куруптурсын Мамбетовтынъ яратувшылык кешликлерин тувган тилде юриткенмен. Шаирлеримиз Гульфира Бекмуратовады, Джамиля Аманбаевады мектеб музейине шакырып, кызыклы йолыгыс озгардык. Дагыстаннынъ ат казанган артистлери Зульфия Аджигеримова, Алимет Аблезова ман тоьгерек стол уйгынлаганмыз. Бизим мектебимизге Турциядан (Туркиядан), Австриядан ногайлар келгенлер эм олар
оьз тиллерин мутпаганы юрегимди бек коьтереди. Аьши, шет эллердеги ногайларымыз тувган тилди мутпаганда, не уьшин биз оьз тувган еримизде турып,
тилди мутпага керекпиз?! Сол сорав баьримизди де ойландырув керек.
Аьр йыл сайын Карагас авыл мектебимизде ногай тил эм адабият юмалыгы байрам кепте озады, биз туьрли шаралар озгарамыз, «Алтын кус»
балалар бавына да барамыз, авыл ясуьйкенлери мен йолыгыслар уйгынлаймыз. Бизди анъ дуныяга, ногай сазларга, ногай йырларга уьйретеди Адильхан Сагынбек улы Менласанов, онынъ насихатшысы Яхъя Таймасхан увылы Кудайбердиев – айтувлы ногай композиторы, Россия Композиторлар союзынынъ агзасы. Биз дайым да тар байланыста Сраждин Батыров атлы саният мектеби мен де. А мектебимиз бен бирге уьлке танув уьйине бара калсак (музейге), бурынгы затларды колымыз бан ыслаймыз: юн таракта юн туьтип караймыз, уршыкка, кумганга, шыптага, бурынгы уьйкен кабаларга тамаша этемиз, ногай кийгизлер уьстинде олтырып, асыклар ойнаймыз. Мунда 100 йыл аргы ягында тигилген каптал да бар. А шыптады болса Эдиге авыл яшавшысы Марина Рамберди кызы берген, оны оьз коллары ман кайын анасы Фатима Енали кызы Аджиева 1951-нши йылда соккан. Сосы бурынгы боьлмеде етекшимиз Салимет Ахмат кызы бизге «Кадрия» деп аталган Эльмира Кожаевадынъ орыс эм ногай тилде повестин окыганда, онынъ яшавынынъ бир кесегин коьз алдымызга аькелдик. Кадрияды эсиме алган сайын, юрегиме бек авыр болады, ама онынъ ятлавлары бир де оьлмеек, оьлимсиз сыдыралар дайым да яшаяк. Олар бизди Элимизди, тувган шоьлимизди, ана тилимизди суьйип, баалап уьйретедилер. Ногай тилимиз акында айтпага бек коьп ойларым бар, ама оны бир макала ишине сыйдырып болмас деп ойлайман. Ана тилимизде шыгатаган «Шоьл тавысы» газетасы, «Лашын», «Маьметекей» журналлар уьйимизде сыйлы орында турадылар, авылга маданият уьйине ногай тилде театр бир пьеса коьрсетпеге келсе, сав аьелимиз бен барамыз. Ногай йырлар, сарынлар суьемен. «Ананънынъ ана суьтин, ана тилинъди оьрметле», «Ана суьти бойынъды оьстирер, ана тили ойынъды оьстирер» деген такпакларды аьр бир аьдем билмеге керек, тил болмаса, халк та йок, халк болмаса, яшавдынъ маьнеси де йок!
Аьелимизде бирге олтырып, кешки асымызды ашаймыз, астан сонъ тоьрде тизилип олтырып, тетемиздинъ «Елмавыз», «Тайтериш» эртегилерин бебелериме айтаман, олар авызларын ашып тынълайдылар. Телефон керек тувыл, тувган тилимиздинъ балдай таьтли сесиннен артык зат дуныяда йок! Мине
сосы затты коьбиси, оькинишке, анъламайдылар. ..
Ама мен болса тагы да: «Мен наьсипли аьдеммен!» – деп оьктемсип айтаман, неге десе сондай данъклы замандасларым бар. Заман кетер, шак келер,
бир заман, белкиси, айтпага туьсер оьз уныкларыма сондай аьдемлер акында. «Мен оларды таныганман, коьргенмен, соьйлегенмен, олар ман бирге суьвретке туьскенмен!» – деп айтарман, ИншАллах! Эм буьгуьн мен окытувшым Салимет Майлыбаевадынъ сыдыралары ман сизге, тенълерим, яслар, тилегимди
айтпага суьемен:
Тилегим бар сизге, сыйлы ногайлар,
Тувган тилди эш бир заман мутпанъыз.
Асыл тилде дестан язган атайлар,
Эситпедим деген соьзди айтпанъыз
Сол йырларда сав тарихи халкымнынъ,
Юрегинънен кан агады, окысанъ.
Кайдай куьши болган ногай атынынъ,
Китаплерин актарып бир карасанъ!
Тилегим бар, сизге, юмарт ногайлар,
Уялманъыз соьйлемеге ногайша.
Бизден артык сосы тилди ким сыйлар?
Ногай этип Кудай бизди яратканша.
Шашырадык, туьйдей болып шашылдык,
Сав дуныяда аьел курып яшаймыз.
Ата юртты алыс якта сагындык,
Оьсиетин тек бир заман мутпаймыз.
Эситемиз шет эллерден саламлар,
Тувган тилде: «Калайсыз?» – деп сораймыз.
Кайда юрсек, бир болайык, ногайлар.
Берк иманды, тил бирликти йораймыз.
Тувган тилде соьйлесинлер балалар,
Биз оларга коьрим болып турайык.
Бесик йырын йырласынлар аналар,
Эртегилер тувган тилде айтайык.
Тилди йойсак, халкымыз да йойылар,
Оькинермиз сондай тилди йойган сонъ.
Ногай деген атымыз да мутылар,
Ким болармыз тувган тилсиз калган сонъ?
Тилегим бар, сизге, буьгуьн ногайлар,
Ана тилди бийик такка салайык.
Аьжепсинип карасынлар инсанлар,
Мен – ногай деп оьктем болып айтайык.
Азиза Аджигельдиева, Карагас авыл орта мектебининъ 9-ншы «а» классынынъ окувшысы.
Тувган тилди суьемен
Суьемен мен аьелимди
Эм де тувган тилимди.
Суьемен Ногай шоьлимди,
Куьн коьзи коьп еримди.
Уят, эгер билмесенъ,
Тувган тилди суьймесенъ,
Сен ше ногай. Сен – ногай!
Уьйрен тилди сен ялкпай.
Тилимиз бек ыспайы,
Турсыншы дайым байып.
Оьктемсиймен тилим мен,
Суьемен ак юрегим мен.
Ясмина Эдильбаева, Куьнбатар авыл орта мектебининъ окувшысы.
