Савлай дуныяга аты белгили француз язувшысы эм шаири Антуан де Сент Экзюперидинъ соьзлерине коьре, маданият – ол каныгыслы куллык этуьв, оьмирлер бойы йыйылган аьдетлер эм билимлер аркалы аьдемнинъ ишки дуныясынынъ иштелиги. Онынъ бу ойы ман мен макул. Шынтысы ман да, маданият тармагында
куллык этетаган аьдем тоьгеректегилер эм оьз-оьзи мен тил бирликте яшайды, оьзининъ маьнелигин анълайды. Менимше, ондай аьдемге наьсип деген савлай яшавын суьйикли исине багыслав болады.
Буьгуьнги меним соьзим – кайсы исте де яратувшылыкка орын бар деп, миллет маданиятын байытувга салдарлы уьлисин коскан ис ветераны, фольклор бойынша специалисти, Россиядынъ эм Дагестаннынъ ат казанган маданият куллыкшысы, «Айланай» Патшалык ногай фольклорэтнографиялык ансамблининъ фольклор бойынша консультанты, буьгуьнлерде
оьзининъ сыйлы мерекели куьнин белгилейтаган Нарбийке Арслановна Муталлапова акында.
Орта мектебин окып битиргеннен сонъ, Нарбийке Муталлапова Дагестан патшалык пединститутынынъ филология факультетине туьскен. Мунда ол институтта аьрекет этетаган
биюв эм йыр ансамблининъ солисткасы эсабында Россиядынъ коьплеген калаларында болган.
Тувган ери – Кумлы авылында орыс тил эм адабият окытувшысы болып кыйын салган, авыл Маданият уьйинде биюв коллективин туьзген.
1980-ншы йылда Нарбийке Арслановна Куьнбатар авыл мектебине директор болып йибериледи.
Мунда ол музыкалык эм художестволык мектеблерининъ филиалларынынъ ашылувына себеплигин
тийгистеди. 1983-нши йылда сыйлы ердесимиз район яшавшылары арасында маданиятярыкландырув исин басшылайды. Туьрк халклары маьселелери бойынша Москва,
Алма-Ата калаларында, Румыния, Югославия, Турция эллеринде озгарылган симпозиумларында ортакшылык эткен, ногай халкынынъ маьселелери бойынша баьри курылтайларда катнаскан.
Коьп куьш салган Нарбийке Муталлапова Ногай саз алатлар патшалык оркестрин, «Айланай» патшалык фольклор-этнографиялык ансамблин туьзуьвге. 1985-нши йылда онынъ басшылыгы астында, савлай Россиядан ногай халкынынъ ваькиллери ортакшылап, биринши фольклор фестивали озгарылды. Ол халкымыздынъ аьдетйорыкларын коьрсетуьв мен оьткен уьйкен шатлыклы шара эди. Нарбийке Арслановна коьп куллык этти материаллар (бурынгы йырлар, биювлер, аьдетйорыклар…) йыюв бойынша, шарадынъ сценарийин де ол туьзген. Ети мынънан
артык аьдемлер катнасувы ман оьткен сол байрам акында Дагестан телевидениеси мен документальлик фильм салынган. Сол ок йылда маданият боьлигинде «Тулпар» эм «Коьк боьри» вокал-инструментальлик ансамбльлер туьзилген.
1986-ншы йыл – «Айланай» фольклорэтнографиялык ансамбли туьзилген йыл. Онынъ программасынынъ негизине салынган халк фольклорын, этнографияды, хореографияды, йыр репертуарын, XVIXVIII оьмирлерининъ эпос йырларын йыюв мыратта Нарбийке Арслановна
Муталлапова ансамбльдинъ негизшиси Сраждин Батыров пан бирге неше кере де Россиядынъ туьрли регионлары – Дагестан Республикасы, Шешен Республикасы, Ставрополь крайы, Астрахань области, КарашайШеркеш Республикасы, Крым еринде болган, аьлемет сценалык кийимлер бойынша ой-токтаслары ман боьлискен эм оларды эскизлер бойынша тигуьвге де себеплик эткен.
1990-ншы йылда Ногай районында ногай патшалыгынынъ 600 йыллыгына багысланып, халклар
ара байрам болып оьтти.
Соны ман байланыслы баьри уйгынлав соравлар, сценарий уьстинде куллык этуьв Нарбийке Муталлапова етекшилейтаган район маданият боьлигине тапшырылган эди. Байрам йогары
дережеде оьтти. Онда элимиздинъ ногайлар яшайтаган баьри регионлар ваькиллери ортакшыладылар. Маданият боьлиги мен Нарбийке Муталлаповадынъ етекшилеген йыллары
– ол ногай маданиятынынъ кайтадан туьзилуьв, туьрли коьлемлик шаралар, байрамлар, фестивальлер озгарув заманлар. Онынъ етекшилиги астында «Айланай» ансамбли туьрк тилли ясларынынъ Халклар ара фольклорлык фестивальлеринде катнаскан – Турция элининъ
Конья (1997й.) эм Силифке (1998й.) калаларында. 2004-нши йылда «Ногай Эл» ногай миллет маданиятынынъ Биринши халклар ара фестивали озгарылды.
Фестивальди озгарув бойынша уйгынлав комитетининъ агзасы болып, Нарбийке Муталлапова Россияда эм онынъ тысында яшайтаган ногайлардынъ яратувшылык коллективлери мен
байланыслар токтастырув бойынша коьп куьш салды. Шоьл кызы Нарбийке Арслановнадынъ коьп
савгалары бар – ол Дагестаннынъ, КарачаевоЧеркессиядынъ, Ставрополь крайынынъ, Астрахань
областининъ, Каракалпакиядынъ Маданият министерстволарынынъ, Турция, Румыния эм ногайлардынъ баска ямагат организацияларынынъ дипломларына эм грамоталарына тийисли
этилинген.
Маданият тармагында етискен уьстинликлери уьшин Нарбийке Арслановна Муталлаповага «Дагестан Республикасынынъ ат казанган маданият куллыкшысы» (1997й.), «Россия
Федерациясынынъ ат казанган маданият куллыкшысы» (2002й.) деген сыйлы атларга тийисли этилинген. ДР-нынъ «Человеческий капитал» приоритетли проекти ишинде 2015-нши йылдынъ октябрь айында Новолак районынынъ Яратувшылык орталыгына Ногай районыннан «Маданият десанты» келди. Районлар ара сондай йолыгыслар сол замандагы Дагестан етекшиси Рамазан Абдулатиповтынъ тапшырмасы ман Маданият, Миллет политика бойынша министерстволары эм республикадынъ Халк яратувшылык уьйининъ колтыклавы аркасы ман уйгынланып оьтетаган эди. Ногай районынынъ ваькили эсабында бу шарада «Айланай» патшалык фольклор-этнографиялык
ансамбли ортакшылады. Онынъ концерт программасын бу ансамльдинъ администраторы Нарбийке
Муталлапова ашты. Оьз соьзинде ол ансамбль акында, халкымыздынъ анъ шынълары, саз алаты – домбра эм ногайдынъ кенъ тоьсли яны акында кызыклы хабарлады. Бу баьри затты шайытладылар ансамбль солистлери йыр йырлав эм биюв усталыклары ман.
Федераллык миллет маданият автономиясынынъ Йогары Советининъ агзасы эсабында Нарбийке
Муталлаповадынъ баславы ман Терекли-Мектеб авылында 2022-нши йылдынъ октябрь айында «Бизим уьйимиз – Россия» фестивали оьтти. Онда элимиздинъ ногайлар яшайтаган баьри регионлар ваькиллери катнастылар. 2023-нши йылда, онынъ проектине коьре, «Айланай» ансамблининъ
репертуары балалар уьшин «Ай, Айданак» коьрсетуьв мен толысты. Бу программа Дагестан Республикасынынъ ногайлар яшайтаган баьри авыллар мектеблеринде эм балалар учреждениелеринде кенъ пайдаланады. Нарбийке Муталлапова – уьйкен патриотизм сезимлери, ногай халкына оьлшемсиз суьйимлиги бар сыйлы кыскаяклы. Ногай ямагаты онынъ эткен эм
этетаган исин аьруьв биледи эм баалайды, маданият тармагында ногайлардынъ казанган коьплеген етимислерин онынъ аты ман байланыстырады. А мен яшав оьмирининъ кырк йыллардан артыгын
суьйикли иси мен каьрлевши Нарбийке Муталлаповады миллет маданиятымызды байытувга оьлшемсиз уьйкен уьлисин косув ман яшавда оьз акында баскалар коьрим алгандай яркын ыз
калдырган наьсипли хатын дер эдим.
Бу ерде мен мунавдай ой-токтаска келдим: муннан 75 йыллар артта дуныя юзине энъген саьбийди Нарбийке деп атаганлары босына тувыл экен. Кыз балага берилетаган бу аьдем аты аьвелгидеги тамырлары эм терен маьнелиги мен сондай атлы инсаннынъ касиетлигине эм бактысына себеплигин тийгистеди экен. Ол аьдемнинъ зейинлигине, акыллыгына, яшавда оьз орынын табып болатаганына себеплик этеди, солай ок материаллык онъайлыгынынъ эм куьшли болувга ымтылысынынъ дережесин белгилейди. Нарбийке – ол тек сегиз арыптан туьзилген соьз тувыл, ол – мундай атлы инсаннынъ ишки дуныясын анълавга ашкыш.
Бу аьдем атынынъ Орта Азиядынъ маданияты эм аьдет-йорыклары ман байланыслы бурынгы тарихи
бар, ол туьрк халклары, айтпага, казахлар, кыргызлар, татарлар эм узбеклер арасында кенъ яйылган. Аьвелгиде ондай ат кедеге де берилетаган эди, ама аьлиги заманда ол кызлар арасында кенъ яйылган. Ол, терен маьнелиги болып, кыскаяклыдынъ куьшли, оьзоьзине сенимлиги артканын
белгилейди. Сондай атлы аьдемлер йогары билимлиги, талаплыгы эм яратувшылык болымлыгы ман баскаланады, эм сол затлар оларга яшавдынъ туьрли тармакларында уьстинликлерге етиспеге эп туьзеди. Оннан баска болып, олар маскаралап болувлыгы эм тоьгеректегилер мен ортак тил табув
бажарымлыгы ман да айырымланадылар. Нарбийке деген кыскаяклы аты тарихте айлак
кенъ яйылмаган, эм аьлиги заманга сондай атлы бир неше белгили аьдемлер бар.
Сондайлардынъ бириси – белгили казах йырлавшысы Нарбийке Шабданова, таджик язувшысы эм шаир Нарбийке Мусаев, Киргизия Оькиметинде туьрли ис орынларды бийлеген бизнесмен эм политик Нарбийке Келдыбаев. Соны ман, бу ат туьрли тармакта ис аьрекети мен эм етисуьвлер мен байланыслы, эм бу аьдемлердинъ аьр бириси оьз элининъ тарихине эм маданиятына оьз
уьлисин коскан. Шоьл кызы Нарбийке Арслановна Муталлапова яратувшылык оьнершилиги мен, аьдеттеги тувыл ой-токтаслар табып болувлыгы, халкымыз арасында сый ман пайдаланатаганы
ман сондай атлы аьдемлерге усаслыгы аьжейипсиндирмейди. Бала заманында тагылган атын ол толысынша аклады демеге керек. Нарбийке деген ат тагылганы ога босына тувыл экен.
Алдыда – суьйинишли оьзгерис: бу куьнлерде Нарбийке Муталлапова оьзининъ сыйлы мерекесин
белгилейди. «Шоьл тавысы» республикалык газетасынынъ куллыкшылары атыннан сыйлы ердесимизге берк ден савлыкты, узак яшав оьмирин эм баьри онъайлыкларын йорайман. Бу яктан да Нарбийке деген атынынъ маьнелиги бар деп айтар эдим. Ондай атлы аьдемлердинъ савлыгы коьплеген себеплер мен байланыслы, ама, актарувлар коьрсеткенлей, олардынъ айырым касиет белгилери яшав узагында савлыкты эм онъайлыкты саклавга шарт туьзеди. Мерекели куьнинъиз бен
сизди, Нарбийке Арслановна!
Любовь Уразаева,
Россия Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретте: Нарбийке Муталлапова.
