Биринши окытувшы
…Бу соьзлерди биз тезтез айтаятып, яшавымызда ол кайдай орын тутатаганы акында ойланмаймыз. Биринши окытувшы – ол тек биринши билимлер берген аьдем болып калмайды, ол мектебке, окувга баладынъ юрегинде суьйимди кондырады. Ол аьелден сонъ биринши болып яхшыды яманнан айырып уьйретеди, онынъ балага сенимине, уьстинлигине ынанып болувына, йылы карасына аьдемнинъ бактысындагы йоллар да бойсынады десек те, янъылыс болмас деп ойлайман. Баладынъ келеектегиде кайдай да бир йолды, кеспиди сайлавда, йигерли эм оьз куьшине сенип болувында биринши окытувшыдынъ уьлиси бар. Кыскаша айтканда, бу аьдемнинъ аьр биревдинъ бактысында уьйкен маьнеси бар, эм окувшылар ол салган куьшине, эткен исине разылыкты оьмир бойы саклайдылар.
Биринши окытувшысы Равза Гапаровага оьз юреклеринде сондай разылыкты эм уллы суьйимди ТереклиМектеб авылындагы А-Х. Джанибеков атындагы мектебинде онынъ колында окыган выпускниклер саклайдылар. Оьз билимин, юрегининъ кишкей кесегин аьр биревине савкатлаган окытувшы бу дуныядан кешкенли йыллар оьтсе де, кетпейди ол окувшыларынынъ йылы эскеруьвлериннен, яшайды эм яшаяк урып турган шаклы олардынъ юреклеринде. Тек окувшылар тувыл, Равза Календирова ман бирге ислеген яс окытувшылар да, мектебте ислеген биринши куьнлеринде эм йылларында оларга коьмекши эм насихатшы болган сыйлы ясуьйкен
акында коьп ийги соьзлер айтканлар. Алыс якларда тувып-оьскен кыскаяклы аьр бир баладынъ билими куьшли болсын деп, савлай куьшин салган хатынга атааналар да коьп яхшылыклар сагынганлар.
Аьр бир аьдем оьз тувган еринде ислеп, сонда пайда аькелип калмайды. Бир аьдемлерге кысмет буйырады оьз тувган ериннен алыс якларда оьмир суьрмеге, сонда яшаганлар уьшин янын берип ислемеге, сол ердинъ оьрленуьвине кайдай болса да уьлис коспага. Соьйтип Астрахань каласында тувып-оьскен Равза Якуп кызы Календировага (кыз тукымы) бактысы Ногай районынынъ келеектегисин кеплеек яс несилге билим беруьвге эм тербиялавга савлай куьшин эм яшавын багысламага буйырды.
Кызалак мектебти согыс басланган йыл окып кутарган. Ол – биз коьп кере кинофильмлерде коьрген, мектеб выпускниклерининъ кешлигиннен сонъ, согыска
кеткен яслар несилиннен. Яс кыздынъ студент йыллары согыс заманына келеди, оларды кыска заман ишинде окытадылар, эм Уллы Енъуьв келген йыл Равза Календирова Астрахань каласында окытувшы болып ислеп баслайды. Олардынъ несилине коьп сынавлардан оьтпеге туьскен: согыс, согыстан сонъгы кыйынлы йыллар, ашлык, яланъашлык…
«Кыйынлы заманлар куьшли аьдемлерди оьстиреди, тыныш, онъайлы заманлар – осал аьдемлерди», – деп аьлиги заманда айтылады. Сол соьзлерде де – акыйкатлык. Кыйынлы заманлардынъ Равза Якуп кызынынъ несили бек куьшли болган, олар кыйынлыклардан да, бир куллыклырдан да коркпаганлар. Согыстан сонъгы йыллар Ногай шоьлге билимсизлик пен куьресуьв бойынша Уллы элимиздинъ туьрли муьйислериннен яс окытувшылар келгенлер.
Олардан бирев де бир зат та сорамаган: онда бармага, сонда ислемеге суьесинъме деп. Соьйтип Равза Якуп кызын Астрахань каласыннан Грозненский областининъ Караногай районына 20 яс кыз бан бирге йибередилер. Келген йырма яс аьдемнинъ он экиси мунда куллык этип, аьел курып каладылар, сегизи кесек заман ислеп, тувган ерлерине кайтадылар. Ислеп калган яслар сырасындагы Равза Календирова келеектегиде ян йолдасы болаяк согыс катнасувшысы Будайхан Гапаров авыл советининъ председатели болып ислеген Арсланбек авылында калады. Будайхан ман Равза аьел курган сонъ, Тарумов районынынъ Чубутла авылында, сонъ Караногай районынынъ туьрли авылларында ислейдилер. Сонъында Терекли-Мектебте токтайдылар, кыскаяклыга лагерьди, интернатты да етекшилемеге, китапханада ислемеге туьседи. Сол заманнынъ аьдеми эсабында, Равза Якуп кызы, ога кайдай буйырык берилсе, алдына кайдай борыш салынса, соны йогары дережеде толтырмага шалыскан.
Окытувшы билим беруьв эм тербиялав исинде етискен уьстинликлери уьшин мектеб етекшилевиннен, солай ок билимлендируьв боьлигиннен разылыклар алган.
Равза Якуп кызы – согыстан сонъгы энъ де кыйынлы йылларда, яравлы мектеб меканлар болмаган, китаптептер танъкы заманларда, окув программасын анъламаган балаларды ата-анасы да уьйинде окытпага амалы болмаган шакларда ислеген окытувшылардынъ бириси. Соьзсиз де, тек ол окыткан несил балалары тувыл,
бир неше несиллер, солардынъ сырасында меним несилим де олардынъ алдына бас ийимеге тийислимиз.
Ата-анасын, тувган уьйин калдырып, яп-яслай белгисиз, алыс якларга оькиметтинъ шакырувы ман кетип, оьзлерининъ акында ойламай, халк онъайлыгы уьшин
ислеген.
Бу куьнлерде Гапаровлардынъ тунъгыш кызы Фатима Будайхановна олардынъ уьйкен аьелине куьн сайын тагы да 2-3 бала келетаган эди деп эскереди. Анасы оьзининъ доьрт баласына, олардынъ билимине уьйкен эс этип те, окувда артта калган балаларды уьйине аькелип окытпага да куьш тапкан. «Аьр биревге
йогары борышты толтырмага Яратувшы коьмекшилер йибереди», – деп айтамыз.
Равза Якуп кызынынъ яшавында сондай тиреви анасы болган. Ол Ногай районына коьшип келип, оьзининъ кызынынъ уьйинде турып, ога балаларын карамага ярдамын эткен. Оннан оьзгелей, Астрахань каласыннан Ногай шоьлге Равза Календировадынъ аданасы ман синълиси де коьшип келгенлер. Гапаровлардынъ аьелинде бир-бирисине сый этуьвин, кайсы аьдемге де яны авырувын, толтырган исине яваплылык пан каравын, уьйиндеги йылувлыкты, мен, коьп йыллардан
сонъ уьйкен келини Светлана Бадиевнадынъ хабарларыннан сезбей болмадым. Ол йылы куьлемсиреп, юрегинде кайнанасына саклаган сыйы ман, мектебти кутарган окувшылар аьр бир байрамга окытувшысына савкатлар, шешекей байламлар алып, таьвесилмес разылыгын билдирип келетаганын айтты. Онынъ соьзлери мен, кайнанасы Фатима кызын да окыткан. Кызалак уьйкен классларда анасына енъил болсын деп, окувшылардынъ тептерлерин тергеген. Мектебте окыган ызгы йыл, ол анасына яшавын медицина ман байланыстырмага суьетаганын билдиреди эм медучилищеге окымага бараягын айтады. Каьмбил кыскаяклы бир де балаларына оьз
ойын, мырадын толтырмага буйырмаган, ол тек пайдалы маслагатын берген. Ол кызы келеектегиде медицина тармагында бийик уьстинликлерге етисеегин ана юреги мен сезген ме яде онынъ сондай сеними кызын даьврендирди ме экен? Кыскаяклы кызына, эгер медицина ман аьрекетин байланыстырмага суьйсенъ, училищеди койып, йогары окув ошагында окып, врач болсанъ, ийги деген ясуьйкен соьзин айтады. Анасынынъ соьзин ерге туьсирмей, Фатима Будайхановна сегизинши класстан сонъ, училищеге окымага кетпей, оныншы классты куьмис медальге кутарып, Махачкаладагы медицина институтына окымага барады. Фатима ман бирге мединститутта оны ман бир класста окыган кызлар – Зухра Такташева эм Марзиет Муллаева окыйдылар. Мединститутты кутарган сонъ, яс кыз Марий Эл Республикасына Йошкар-Ола каласына ислемеге йибериледи. Фатима Будайхновна сол калада 1973-нши йылдан алып акушер-гинеколог болып ислейди, сол йыл ок
Марий-Эл Республикасынынъ тубдиспансерининъ бас врачынынъ орынбасары болып беркитиледи, ол – Марий-Эл Савлык саклав министерствосы бойынша бас специалист, туьрли конференцияларда катнаскан. Дембилерди толтырув федераллык службасынынъ куьмис медали мен савгаланган, ол колониялардагы аьдемлерди эмлеген. Бу куьнлерде Марий-Эл каласында аьели мен яшайды, ян йолдасы ман бирге 2 бала оьстирген. Фатима Будайхановна Ногай районына келеди, ювыклары ман катнасын уьзбейди, ногай тилин мутпайды, оннан оьзгелей, тувган тилинде соьйлейди эм бек аьруьв биледи, бирге окыган тенълери мен де йолыгысады, олар оьрметли биринши окытувшысы – Равза Якуп кызын эслерине аладылар.
Будайхан эм Равза Гапаровлардынъ баска балалары да Ногай районында тувган ерине пайдалы болмага шалысып аьрекетлейдилер, олар курган аьеллер – ясларга коьрим, баьрисин де мунда таныйдылар эм сыйлайдылар десем, оьтирик болмас. Анасы олар окып, билим алганын бек суьйген, онынъ мырады толмай калмады, аьр бириси окув ошакларында окыганлар. Солай ок балалары арасында экинши увылы Рустем Будайханович эм келини Медина Рашидовна онынъ йолын алып, окытувшы кесписин сайлаганлар, сол сыйлы иске яшавынынъ коьп йылларын багыслаганлар.
Ясуьйкенлердинъ куьезине куьез коскан 11 уныкларынынъ сырасында да врачлар, полиция, УФСБ сотрудниклери эм баска тармаклар куллыкшылары бар.
– Бизди яшав ян-якка шашыратса да, бизим аьел байланысларымыз берк. Аданасларым Рафаэль эм Рустем мен, келинлерим Светлана эм Медина ман тувган аьелдинъ яшавдагы маьнесин анълаймыз. Ол мунълы куьнлерде – тирев, суьйиниш болса – наьсипти арттырады. Тирев болдык бир-биримизге ата-анамыз,
оннан сонъ аявлы синълимиз Зейнап дуныядан кешкенде, – дейди Фатима Будайхановна. Бу йыл Равза Якуп кызына тувганлы 100 йыл болаяк эди. Аьдем тувып, сав
оьмир оьткен сонъ, онынъ акында айтылув, инсаннынъ оьзиннен сонъ ийги ыз эм эс калдырувын шайытлайды. Макаламды Магомет Кожаевтинъ мунавдай
сыдыралары ман тамамламага суьемен:
Яшап, яшап
Аьдем оьлсе, не болар?
Коьгеллиге
Коьтерилген йол болар,
Ол кетти деп,
Иши куьйип кыйналып,
Коьз ясларын суьртип
алган кол болар.
Яшап, яшап
Аьдем оьлсе не калар?
Дуныяга
Ол эндирген ис калар.
Халк ишинде сол
аьдемнинъ акында
Яхшы деген,
Яман деген эс калар.
Равза Календирова акында ийги эс пен бирге онынъ дуныяга эндирген иси калган. Ол окыткан окувшылар, яшав йолына салган балалары, уныклары бу куьнлерде районымыздынъ, республикамыздынъ эм элимиздинъ онъайлыгы уьшин туьрли якларда аьрекет этедилер.
Нурият Кожаева,
РФ Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретлерде: Р.Календирова яс заманында; Р.Календирова балалары, келинлери эм уныклары ман.
