Хабарласув

1999-ншы йылда Дагестан ерине халклар ара караклар туьркимлери шапкынлык эткен биринши куьннен алып «Молодежь Дагестана» республикалык газетасынынъ согыс корреспонденти Эльмира Кожаева Цумада эм Ботлих районларында, Кадар зонасында, Новолак районында ислейтаган эди. Сол канлы оьзгерислердинъ акында язган уьшин ДР ат казанган маданият куллыкшысы Э.Кожаева «За заслуги перед Отечеством 2-й степени» Орденининъ медали мен савгаланган. Солай ок ол «Репортердынъ карасы ман. Ботлих. 1999 йыл» китабининъ авторы болады.

– Буьгуьнлерде биз Дагестан Республикасына 1999-ншы йылда шапкынлык эткен карак туьркимлерин бузгыншылавдынъ 25 йыллыгын белгилеймиз. Сиз сол оьзгерислердинъ катнасувшысы боласыз. Кайтип Сизге басланды сол канлы исси куьнлер? Биринши репортажынъыз кайдан эди?

– Ушынын айтсам, сол тарих коьп заманлар артта басланган эди. Шешен Республикасыннан, солай ок Панкийский тав арасыннан, мунда 1990-ншы йыллардынъ ызында карак туьркимлер туьзилип басланган, бизим республикамызга боевиклер кирмеге ымтылатаган эдилер. Сол куьплерди Шамиль Басаев эм Хаттаб басшылайтаган эдилер. 1999-ншы йылдынъ коькек айында олар Грозный каласында Ислам шурасын озгардылар. Мен сонда «Молодежь Дагестана» газетасыннан корреспондент болып йиберилген эдим. Мен Хаттаб пан хабарласув эттим, сол заманда ол айтты: «Куьзде биз Дагестанды «кяфирлерден» босатаякпыз». (сол хабарласувдынъ аудио-язылувын мен аьли де саклап койыппан). Сол заманда олардынъ ойында Дагестан Республикасына шапкынлык этпеге болган, сол шара да босына йыйналмаган. Соннан сонъ Дагестан эм Шешен республикаларынынъ япсарында, коьбисинше, шоьл еринде бир неше туьркимлер Бабаюрт, Хасавюрт, Ногай эм Тарумов районларынынъ эм Ножайюрт эм Шелковской районларынынъ япсарларында бизим еримизге шыкпага ниет этетаган болдылар. Шешен Республикасынынъ ногай Кумлы авылыннан алып тавдагы Ботлихка дейим япсарынынъ узынлыгы баьриси 514 шакырым болады.

Сол заманларда Кизляр бетиндеги аьскерлер боьликлерине, Гребенской коьпирге, солай ок милиция постына шапкынлык этетаган эдилер. Шилле айдынъ ызында боевиклер Цумада ерине кирдилер, сол заман бу районнынъ 13 авылы боевиклер мен алындылар. Олардынъ орталыгы Эчеда Майдан авылы эди, мунда боевиклердинъ араб миллетли майдан командири Абу Абдулла эм амир Багаутдин етекшилейтаган штаб орынласкан эди. Сол заман олар уьш цумада милиционерлерди де ыслап койганлар. Биринши согыс репортажлар мунда басланды, согысувлар ша йок эди, болса да бир кеше боевиклер Гигатли авылына шапкынлык этеек болдылар, ама оларга тийисли явап бердилер. Мунда ополченецлер, аьскершилер эм келеектеги Россия Баьтири Загид Загидовтынъ етекшилеви астында ОМОН куллыкшылары турдылар. Цумада районы бойынша штабты Магомед Омаров, Дагестан Республикасы бойынша Россия МВД министрининъ орынбасары Арзулум Ильясов эм оны ман бирге республикамыздынъ СОБР туьркими етекшиледилер. Бу эки баьтир де дуныядан кешип кеттилер, яткан ерлери ярык болсын.

– Согыс корреспондентинде кайдай касиетлер болмага керек? Сизде сол йылларда кайдай касиетлер кепленди?

– Сол йылларда йигерли эм аьдил Гаджи Ахмедович Абашилов (яткан ери ярык болсын) басшылайтаган «Молодежь Дагестана» газетасынынъ корреспонденти болып, мен оьз эткен ислеримде шекленмейтаган эдим, кашан да, кыйынлы аьллерге де туьсип калатаган заманлар болды. Мен аьр бир хабарласувымды, макаламды сонда язылган билдируьвлердинъ акыйкатлыгын ызына дейим билмей, баспаламайтаган эдим. Сога мени насихатшым, атам, аданасым болып калган етекшим Гаджи Абашилов уьйреткен. Аьлиги заманда мен, 28 йылдан бери корреспондент болып ислейтаган журналист, согыс корреспонденти тек йигерли, намыслы болып калмай, тоьгеректеги якка аьдиллик пен карав керек деп айтаман. Мага коьре, сол бас орында турмага керек. Ама акыйкатлык баьрисинде де туьрли. Аьр бир аьдем акыйкатлыкты оьзинше коьрсетеди. Репортердынъ бас борышы – коьзинъ мен коьргенди, кулагынъ ман эситкенди язбага. Соны ман бирге сол ердинъ яшавшыларынынъ кавыфсызлыгы акында ойлав керек. Элимизге, республикамызга зыян келтирмей.

Аьлиги замандагы оьзлерин журналист этип коьрсетпеге суьетаган блоггерлар не суьедилер, соны язадылар, акша тоьлеп, аьне затты, мине затты яз дегенлердинъ заказларына ислейдилер. Бу ерде журналистика артка карап кетеди. Журналистикадынъ сыйын коьтеруьв уьшин СМИ ваькиллери акында каьр шегуьв керек. Россия журналистикадынъ оьрленуьвининъ янъы тармагы керек. Билимлендируьв, савлык саклав тармакларындай болып, журналистлердинъ статусы йогарыда болув керек, олардынъ кыйын акын оьстируьв керекли болады.

– Хатын – согыс корреспонденти. Сиз, юка хатын, йолдасларынъыз бан сол кыйынлыкларды кайтип оьттинъиз? Сол куьнлерде Сизге энъ де кыйынлы не зат эди?

– Энъ де кыйынлы 99-ншы йылдынъ исси сары тамбыз куьнлеринде авыр яраланган аьскершилерди, кара тастар кийген, кайгыдан аьлсизленген аналарды коьруьв эди, меним эсимде Ботлих еринде ополченецлер, милиционерлер оьлген эди. Меним эсимнен таймайды, Новолак еринде боевиклер Тухчар янындагы блокпостта алты аьскершилерди сойып кеткени. Мен сол заманда карландым боевиклер эткен кыянатлыкка. Мен сол постта уьш куьн алдын сол ясларды тири эм куьлип коьрген эдим. Меним юрегимде сол караклар ашув эндирдилер, мен бир кесек заманга оьзимди журналист экенимди муттым, автомат алып колыма, явга карсы шыкпага аваслыгым бар эди.

Согыста эр киси, хатын йок. Баьриси де бир. Туратаган шартлар да бир, бирге ашайсынъ, ювынасынъ – аьскершилер де, журналистлер де.

Сол йыллардагы согыс мага сынав болды, мен журналист болып беркидим. Аьлиги заманда мен ойлайман, мен оьттим кыйынлыкларды, сувык казбаларда шыдадым. Сен ялгыз тувыл, янында аьскершилер, баска журналистлер бар. Кашан да, мени уьшин тувган-кардашларым, анам эм сол заманда аьли де кишкей кызым тынышсызланатаган эдилер. Мени согыста олардынъ акында каьр шегуьвим россия аьскерлери мен бирге 1999-2003-нши йылларда Шешен республикасынынъ йоллары ман юрмеге демевлик беретаган эди. 2000-ншы йыллардынъ басында боевиклерден босатылган Чечняда россия власти, законлар аягына берк турган эди. Он йыллардан бери мунда савлай дуныядан йыйылган туьрли халклар ара караклар басын коьтерип турганлар. Шешенлер оьзлери коркып яшаганлар сол йылларда. Буьгуьнлерде Шешен Республикасынынъ яс несилининъ ваькиллери СВО еринде йигитлерше Россиядынъ кавыфсызлыгын аьжетсизлейдилер. Сол зат Кавказда Аталыгымыз боевиклерди енъгенин шайытлайды.

– Буьгуьнлерде Украина еринде согыс спецоперациясы оьтип туры. Сизде «согыс ностальгия» деген сезим болама? Кетип калгынъыз келеме яслар ман бирге согыспага? Янъыларда Сиз гуманитарлык юк алып, Донбасс ерине барып келдинъиз. Сизге сол барувынъыз кайтип маьнели эди? согысувларда катнасып турган ясларды коьргенде, сезимлер кайдай эди?

– Согыс спецоперациясы басланган куьннен алып мен кетпеге суьетаган эдим, ойлайтаган эдим, кайдай болса да, коьмек этер эдим. Сонъ анъладым, мунда турып та, ярдам этпеге болады. Коьмек деген сол – посылкалар йиберуьв, СВО катнасувшыларына эм олардынъ аьеллерине ярдам этуьв Фондын коьтергишлев. Мен аьлиги заманда ногай тилинде баспаланатаган «Шоьл тавысы» республикалык газетасын етекшилеймен. Мен етекшилейтаган коллектив неше кере де СВО ерине посылкалар йиберген, аьли де йиберемиз. СВО катнасувшылары ман, олардынъ ювыклары ман йолыгыслар озгарамыз. Газетамыздынъ 3-нши бетинде согысувларда катнасып юрген йигитлеримиз акында язамыз, СВО ман байланыслы макалаларды баспалаймыз.

Мен навруз айдынъ ишинде Запорожская областьке гуманитарлык юк элтеп барып келдим. Токмак, Васильевка, Мариуполь калаларында болып, оьз коьзим мен коьрдим сонда болаяткан затларды. Бизим ердеслеримиз бек суьйиндилер, тувган ерден келген аьдемлерди коьргенде. Коьп соьйлемеге заман йок эди, неге десе олар ярым саьатке сорап келгенлер. Мен бир де мутпаякпан олардынъ арыган коьзлериндеги суьйиништи. Бизди коьрип, тувган шоьлине келгендей болдылар олар.

– Карак туьркимлерди бузгыншылаганлы 25 йыл оьтти. Йыллар оьткен сонъ, сиз сол оьзгерислерге кайтип карайсыз? Ойларынъыз, тоьгеректеги затларга баа беруьвинъиз туьрлендиме? Сол канлы согысувларда катнасканынъыз сонъгы яшавынъызга оьз демевлигин берди ме?

–    Солай, сол куьнлерден 25 йыл озды. Мен бир зат айтпага суьемен – Эс сол оьзгерислерди тайдырмайды. Эскеруьвлерди меним эсим аявлап саклайды. Мен ойлайман, сол куьнлер мага баалы, сол заманда журналистикада, политикада, келлектеги яшавымда меним менлигим кепленди.

Сол кыйынлы заманлар бир затты коьрсетти – Дагестан халкларынынъ патриотизми эм йигитлиги буьгуьнлерде кайтадан ойласувга келмейди, ол дайымларга. Халктынъ баьтирлиги, неше йыллар кетсе де, соьзсиз. Дагестан халклары кайзаманда да яв ман куьресуьвде баьтирлик коьрсеткенлер. Сол заманларда Ботлихте, Новолакта, Кадар зонасында дагестанлылар бирдей болып, согысканлар, явды урганлар. Аьскершилерге кан беретаган эдилер, уьйдеги асты оларга ашамага аькететаган эди. Меним эсимде, Ботлихте куьн сайын бир азбарда уьйкен мал сойылатаган эди, соны баьриси де ашайтаган эди.

Буьгуьн мен оьктем эм куванышлы сол соьзгерислердинъ катнасувшысы болганыма. Ботлих ериннен басланган Россиядынъ бирлигин коршалав, мунда дагестанлылар явга тийисли явап бердилер. Сол заманда Америка, Европа эм баска эллер бизим элимизди боьлмеге суьйген эдилер, тек олардынъ кир ислери болмады. Буьгуьнлерде де олар Дагестанды Россиядан айырмага суьедилер, тек сол зат бир де болмас. Дагестан халкларынынъ бирлиги, Россиядынъ Кубыла форпостынынъ кавыфсызлыгынынъ негизи болып, буьгуьнлерде де патшалыгымыздынъ уьйкен эм берк тиреви болады.

25 йылдынъ артындагы оьзгерислер бизим еримиздинъ тарихининъ кесеги болады. Соны мутпага керек тувылмыз. Сол оьзгерислердинъ баьтирлери акында яс несилге айтып турмага керек.

Мен суьйикли Дагестаныма онъайлык, яшавшыларына берк ден савлык йорайман. Уьйлерде ошаклар соьнмесин. Россия, Дагестан эм савлай дуныяда согыслар бир де болмасын.

Хабарласувды Гульфира Бекмуратова юриткен.