Коьшманбет Зарманбетов – ногайдынъ эртеректен дуныядан кешип кеткен бир аьвлети. Зейинли, билимли, ялын юрекли, бил-бил тавыслы, бу яшавга асыгып келип, тумрап туьскен, алаяк бийикликлерге етпеген, оьмири кыска болган халкымыздынъ сайланган йигитлерининъ бириси.
Коьшманбет бизи мен бир класста баслапкы мектебте окыды. Сонъында йолларымыз айырылса да, Коьшманбет каны ман да, яны ман да бизики деп санаймыз, бизим йолдас, дос, бирге окыган эм оьскен тенъимиз. Биз кайгырамыз, юреклеримиздинъ дерти таркамайды, неге десе сондай яркын, талаплы, яратувшылы Коьшманбет коьплеген йыллар бизим касымызда йок…
Озган йылларды биз уллы аьдилсизлик сезими мен яшап келеятырмыз. Анъламлык йок, кайтип солай болган экен?! Туьрли ойлар келедилер меним бирге окыган йолдасларыма. Кайда болган экен Коьшманбетти коьтергишлемеге керек етекшилер? Оны ыслап, бир якка йибермеге керек тувыл экенин кайтип олар анъламаган? Кайдагы Ульяновск… сондай талаплы инсанлар куьнде де дуныяга энмейдилер. Биз кишкей халк, талаплы аьдемлер айлак та аз…
Коьшманбеттинъ яназысында белгили кумык йырлавшысы, Дагестан Республикасынынъ Халк артисти Магомед-Запир Багаутдинов айткан: «Коьшманбет буьгуьн оьлмеди, ол, консерваторияды битирип, куллык излеп, йогарыда олтырган чиновниклердинъ капыларына кагып юрген заманда оьлген». Не болса да, Коьшманбет – бизим халкымыздынъ эсининъ, бизим юреклеримиздинъ бир де таркамас кайгысы, битпес ярасы. Онынъ оьлими «халк атасы» болмага сый этилгенлерге дайымларга ой болып калмага керек. Коьшманбетти Бавтугай интернатына алып кеткенде, бизге 12 яс эди. Биз бир зат та анъламайтаган балалар болганмыз. Кайдан билейик, сондай алтынды алып кетип бараятканын, кайдай шешекейди баска, ят топыракка олтыртып турганын. Мен Коьшманбетти шен-жен-нан-гом гуьл мен тенълестиремен, сол шешекей баьри алтынлардан эм байлыклардан бага дуныяда. Биз оны анъламадык, биз оны ман ювык болмадык, айлак та яс болганмыз. Баскалай, биз онынъ коьп концертлеринде болдык, ама ога кайтип оны суьетаганымызды, кайтип ол бизге аявлы, онынъ эткен иси бизге бек маьнели экенин айтпадык. Сол заманда йогары кеспили специалистлер онынъ йогары талабы акында айтатаган эди. Биз алгасамадык сол заман, ким алгасайды 30 ясында, ким оьлим акында ойлайды? Сол яста биз ойлайтаган эдик, бир зат та тамамланмайды. Кайдан билейик, Коьшманбеттинъ яшавы тез уьзилип калаягын. Оькиниш эм ашшы сезими бизим янымызды кайгыга толтырады, биз аклап болмаймыз оьзимизди.
Эс кайгыдан куьшли
Мен ога хатлар язаман, тек оларды Коьшманбет бир де окымаяк. Дослары, бирге окыган тенълери онынъ камырына барадылар. Биз онынъ йырларын тынълаймыз. Сол йырлар бизге куьш бередилер, Коьшманбеттинъ сеси юреклерди анага, тувган ерге, шоьл ярасыклыгына суьйимге, патриотизм сезимине толтырады.
Коьшманбетсиз 35 йыл озды, 35 куьз эм яй. Ол, яркын юлдыздай, бизим аспаннан ушып кетти йыракка.
Кешир бизди, Коьшманбет,
Яшаганга сен калдырган шоьлликте.
Сен алмаган таза авады алып,
Сен ишпеген таза сувды ишкенге.
Сенинъ кетуьвинъ мен, бирге окыган йолдасым, ер юзинде бир юлдызга аз болды, аспанда яркырап, юреклерди авыртып, яркын юлдыз янды.
Дуныяды сукландырып, яндырып,
Шыккан эди анъ ярыкка сол заман.
Ама сеси тынып калды тутлыгып,
Аманластынъ кенъ шоьлинъ мен анъсыздан.
Аз йырладынъ, уьлгирмединъ,
Аьжел сени алып кетти йыракка.
Тек йырларынъ уьзилмеди,
Калдынъ бизим юреклерде дайымга.
Мен буьгуьнлерде сага «халкымыздынъ юмсак куьши» деп айтар эдим. Коьшманбет мектебте де бизим кишкей юлдызымыз эди. Танапысларда ол кышкырып йырлайтаган эди.
Эртенъликте танъ шешекей атады,
Бизим кораз завклы йырын йырлайды.
Йырла, кораз, занъыратып,
Таьтли уйкым таркайды.
Коьшманбет кишкей аьлбели, яс барабанщик акында йырлайтаган эди.
Арамызда яс барабанщик бар эди,
Алдыда аьр заман юретаган эди.
Оьзининъ завклы досы барабан ман
Эм большевиклер ялыны ман юректе, – деп йырлайтаган эди Коьшманбет, оьзининъ акында йырлагандай болып. Сол заманда ол оьзин яс барабанщик этип сезетаган болгандыр. Биз оны курсалап алатаган эдик, йырлашы деп кайта-кайта тилейтаган эдик. Ол оьзден эди, уялшанъ, йырлап, армаган таятаган эди. Кудай ога уллы талап берген, сонъ ол оны манълайына оьпкен, уьстинликли болсын деп.
Коьшманбет тек бесевлерге окыйтаган эди. Бизим биринши окытувшымыз Мавлет Бекболат кызы бизге оны коьрим этип салатаган эди, тенъимиз айлак та тынълавлы, таза эди. Мага коьре, кышкырык деген заттан ол армаган эди. Онынъ юрген юриси де енъил, шугыл эди. Соны ман Кудай ол келеекте ушып юреегин билдиргендей болган. Кудай Коьшманбетке ийгиликти, талапты, алдыга ымтылысты савкатлаган. Сога коьре онынъ баскалыгы анълашылады, ол аьр заманда да оьзининъ ойларында эди.
Кайдай эс бар эди Коьшманбетте. Меним эсимде, биз 4-нши класста окыйтаган заманда ол агасы Бийманбеттинъ адабият дерисиннен окув китабин аькелетаган эди класска (6-ншы класстыкы). Бир-эки кере окып, Некрасовтынъ поэмасынынъ 10-15 куплетлерин яттан айтатаган эди. Биз эрисемиз, кышкырамыз… ол уьндемей бизди тынълайды, бизди ятлав окувы ман сукландырады.
Оьзден, оьзин ыслап болатаган, бу соьз ога келисетаган эди, яслыгына карамастан. Сонъында, сахнада Коьшманбет эпикалык баьтирге усап, куьшли, ыспайы болатаган эди.
Ким тынъламаган Коьшманбеттинъ эпикалык йырларын… Аьдемнинъ шаркын тонъдырган заманда анълайсынъ, сезесинъ, куьшли сес онынъ, тувган ердинъ тынысын, шоьлде эркин юрген елдинъ бозлавын, шувылдаган курткашашты, боьрилердинъ улувын, шавып барган атлардынъ асыгыслы ювырысын, атылган октынъ сызгырысын коьрсетеди.
Бизим оькинишимиз, кайгымыз оьлшемсиз, сен, бизим тенъимиз, бу дуныяга кесек заманга келдинъ эм оны оьзининъ сесининъ туьрли туьсли бояклары ман, анълары ман яйнаттынъ. Яткан еринъ ярык болсын, бизим Хворостовский. Биревлер айтадылар, консерваториядынъ преподавательлерининъ бириси Коьшманбетти Хворостовский ман тенълестирген, савлай дуныяга белгили оперный йырлавшы ман, сол бек уьйкен сый болган. Яшаган болса, бизим Коьшманбет те савлай дуныяга белгили йырлавшы болаяк эди, ама ногайдынъ кем наьсиби…
Сыйлы бизим йолдасымыз, бирге окыган тенъимиз, парахат ят, яткан еринъ ярык болсын. Кыска яшавынъ яркын ыз калдырды.
Йигит оьлсе, данък калар.
Йигит оьлсе де, соьзи оьлмес.
Эр йигит Эли уьшин тувады.
Ногай халкта соьйтип айтылады.
Сени мен таныс болганымызга, сени мен бирге бир ава ман тыныс алганымызга биз оьктем. Бизим сезимлеримиз бен бирге уллы музыкант акында язылган ятлав сыдыралары да соьйлейдилер.
Яшав деген оркестрининъ сырасы
Кайдай куьшли скрипкасына кем болды.
Кайдай таза эди онынъ карасы,
Кетип калды, юреклерге дерт толды.
Куьткен эди куьнлерди де, танъды да
Оьнерин де, куьшлерин де аямай.
Анъланмады уллы онынъ аты да,
Кетип калды, энъ биринши болалмай.
Коьгершиндей, ак аспанга ымтылып,
Яны онынъ ушып кетти кайтпаска.
Кайдай ийги скрипка эди деген соьз
Калды аьли эл арада дайымга.
Занъырайды Коьшманбет Зарманбетовтынъ йырлары, буьгуьнлерде биз де эски дисклерди шыгарып, оларды тынълаймыз. Коьплеген йыллар оьтти. Мен тагы да бир кере сенемен – оьлим йок. Сенинъ аьлемет сесинъ шыкканда…
Мен эндиги соьзлеримди «Ногайский район» МР аькимбасы Джамалутдин Айнадин увылы Эсиргеповка каратаман. Меним шакырувым – бирге окыган тенълеримнинъ ойы, баславы. Коьшманбет Зарманбетовтынъ атын дайымларга калдырув уьстинде ислер юритпеге керек. Сол бизим йырлавшыга, композиторга, биринши болып консерваторияды битирген ердесимизге сый этуьв. Бас деп Нариман авыл орта мектебинде мемориаллык такта салув керек, онынъ азбарында Коьшманбет Зарманбетовтынъ аты ман Аллея ашув тийисли. Сонъ онынъ атын орамга, районда аьрекетлейтаган организацияларга беруьвди ойлав керекли. Сол бизге, тирилерге, керекли, неге десе бизим миллет менлигимизде коьрим алмага болатаган инсанларга орынлар коьп. Яслар соьйтип сама белгили, айлак эрте дуныядан кешип кеткенлер акында билер эди. Олар кызыксынып, талаплы аьдемлердинъ яшав эм яратувшылык йолын танымага ымтылар эди. Сондай эс келеектеги несилди тербиялавдынъ маьнели негизи болады.
Мен оьзим эм мени мен бирге окыган тенълерим ис аьрекетимиз бен районымыздынъ оьрленуьвине сардарлы уьлис косканмыз. Сога коьре, сиз бизим соьзимизди ерге туьсирмей, эситерсиз эм сол маслагатымыз, баславымыз уьстинде куллыклар юритилер деп сенемиз. Бизим данъклы йырлавшымыздынъ аты ерде калмасын!
Зухра Мусаурмова,
Россия Федерациясынынъ ат казанган окытувшысы.
Суьвретте: К.Зарманбетовтынъ бирге окыган тенълери.