Согыс. Бес арыптан соьз, ама ол 1941-нши – 1945-нши йылларда аьр аьдемге эм савлай элимизге каты кайгырувлар эм уьйкен йойымлар аькелген коркынышлы баьле-каза. Бизим эм бизден сонъгы несиллер Уллы Аталык согысы акында ата-бабаларынынъ хабарлавларыннан, караган кинофильмлерден, окыган китаплер бетлериннен биледилер.
Уллы Аталык согысы йылларында йогары совет савгасы – Совет Союзы Баьтирининъ Алтын Юлдызына Кызыл Аьскерининъ 11657 аьскершилери эм офицерлери тийисли этилгенлер, 3051-ри – оьлгеннен сонъ. Йигитликлер коьрсеткенлер ер уьстинде, тенъизде эм коькте. Тек коьплеген баьтирлер атлары кенъ белгили болмаган…

Уллы Аталык согысынынъ белгисиз баьтирлери – ян бергенлер эм сес-хабарсыз йок болганлар – нешаклы олардынъ арасыннан тувган уьйине кайтпаган… Официаллык билдируьвлерге коьре, тек янъыларга дейим де сес-хабарсыз йок болган деп 2,4 млн. аьскершилер саналатаган эдилер, атлары белгисиз 6 млн. аьскершилер кардашлык камырларда койылганлар (тарихшилердинъ билдируьвлери мен олардынъ саны 7 миллионнан артады).
Элимиздинъ бас каласы Москвада Кремль тамы янындагы белгисиз аьскершидинъ камыры эстелик эм сый этуьвдинъ белгиси болады. Согыс Байрагын дайым да ясыл болып оьсетаган кишкей терек (лавр) бутагы ярасыклайды, а доьрткил плитадан этилген камыр уьстиндеги белги – аьскершидинъ ез каскасы. Энъ ортасында – дайымлык от, ол куйып ямгыр явган мезгилде де соьнмей янады. Бу монумент савлай Москвада энъ эстеликли эм уллы деп саналады. Эстелик Енъуьв парк ериндеги танкистлер аллеясында орынластырылган. Ол атлары белгисиз мынълаган аьскершилердинъ йигитликлери акында эске салады. Монументте – коькирегинде кан тамшылары аккан ярасын коллары ман кыспага шалыскан эр киси. Оьзининъ эркинлиги уьшин куьресуьвге онда куьш калмаган, эндигиси ол тувдыклар уьшин яшавын курманлык эткен деп сенеди.
Бизим элимиз Енъуьв уьшин энъ йогары баасын тоьлеген. Совет йойымлары акында туьрли билдируьвлер бар, тек бизим эркинлигимиз уьшин ата-бабаларымыздынъ не шаклы яшавлары курман болганы акында аян саналып болмайды. Не шаклы аьдемлердинъ кайгылы бактылары эм дуныя юзине энмеген саьбийлер…
Фашист Германиядынъ Совет Союзына анъсыздан шапкынлык этуьвине карсы элимиздинъ савлай халкы ман бирге ногайлар да турдылар – Дагестан, Шешен, Карашай-Шеркеш республикаларыннан, Ставрополь эм Астрахань областьлериннен, Крым ериннен. Олар Брест беркитпесин эм баьтир-калаларын коршалавда, коьплеген согыс урысларынынъ алдышылыгында, Куьнтувар Европа эллерин немец-фашистлериннен босатувда ортакшылаганлар. Оьзининъ киши тувган ерине тек 584 аьдемлер кайтып келгенлер, ама олардынъ коьрсеткен йигитликлери межесиз болган. Тувган Эли ягыннан сол эркли йигитлеримиз йогары бааланганлар эм туьрли савгаларга – Совет Союзынынъ сыйлы орденлерине эм медальлерине тийисли этилингенлер. Ама баьтирлеримиздинъ арасыннан савгага тийисли этилингенлерге савгалар етпеген де орын тапкан эм табады.
Сондайлардынъ кайбиревлери акында тарих илмилерининъ докторы Даниял Кидирниязов оьзининъ илми исинде Уллы Аталык согысында ногай халкынынъ ортакшылык эткенин белгилев мен толысынша хабарлайды. Айтпага, Джанарслан Апендиевич Алиев (Бабаюрт районы) Кенигсбергти бузгышлавда йигитлик коьрсеткени уьшин Совет Союзынынъ Баьтири деген сыйлы атка тийисли этилинген. Оькинишке, дин аьрекетшиси эм бай аьдемнинъ (кулак) кедеси болганга, казанган савгасын заманында алмаган. Тек оьлгеннен сонъ… Джанарслан Алиев – Кызыл Байрак, Кызыл Юлдыз, Уллы Аталык согысынынъ биринши дережели орденлерине эм баска савгаларга тийисли этилинген. Кирген тарихке киши сержант Абдулла Джантемирович Байтемировтынъ (Бабаюрт районынынъ Тамаза-Тоьбе авылыннан) да коьрсеткен йигитлиги. Оны Ленин ордени мен савгалав акында СССР-дынъ Оьр Советининъ Указы 1945-нши йылдынъ 10-ншы апрелинде баспаланып шыккан, ама, оькинишке, савга иесине тапшырылмаган онынъ сол заманга топырак болганы ман байланыста. Закон бойынша орденди онынъ ювыкларына тапшырмага керек эдилер, ама, согыс заманынынъ авыр шакларынынъ себеплигиннен тура, белки, тапшырылмай калган. Савга оьз иесин ерли мектебининъ ызлавшылары аркасы ман тек 40 йылдан сонъ тапкан. КЧР-дынъ Ногай районынынъ Адиль-Халк авылынынъ яшавшысы Маульт Ясинович Зитляужев Уллы Аталык согысы йылларында связист болган эм «Яшав йолы» ман немец-фашист баскыншылары курсап алган Ленинград каласын азык-туьлик эм баска затлар ман канагатлап турган. «Яшав йолы» – ол 1941-нши – 1943-нши йылларында курсавга алынган Ленинград каласын савлай элимиз бен байланыстыратаган йол. Сол заманда Ленинградта 2,5 миллионнан артык яшавшылар (солардынъ 400 мынъы – балалар) калган. Маульт Зитляужев сол авыр йылларда сес-хабарсыз йок болган эм, коьп йыллар озып, онынъ кевде суьеклери эм кайбир документлери мен капсула табылган.
Уллы Аталык согысынынъ фронт йылларында йигитлик коьрсеткенлер сансыз коьп. Согыстан сонъгы баьри несиллер ваькиллери оьзининъ тувган ерин каарлы явдан коршалавда коьрсетилген йигитликлер акында уьйкен кызыксынув ман тынълайдылар эм окыйдылар. Коьплерининъ тукымлары дайым да айтылып турады, туьрли булакларда белгиленеди, ама неше себеплер мен байланыста коьплердинъ тукымлары кенъ белгили тувыл.
Тувган еримиздинъ сондай бир коршалавшысынынъ бириси меним синълим Тойбике Якубовадынъ атасы Кыдырали Дуйсенбиев. Согыс окопларында ол 3-нши эм 2-нши дережели «Данък» ордени мен савгаланган…
Кыдырали Коьгереевич асылы ман – Тарумов районынынъ Шобытлы авылыннан. Яшав оьмирининъ коьп йылларын ол тувган авылында озгарган. 1963-нши йылда аьели мен Ногай районынынъ орталыгы – Терекли-Мектеб авылына коьшкен. Мунда онынъ яшавы узакка бармады, эм Шобытлы авылындагы ердеслерине онынъ топырак болганы акында кайгылы хабар етти…
Кайдай ды себеплерден тура ол Тарумов районында да, Ногай районында да Уллы Аталык согыс ветеранлары санына кирмей калган. Оькинишке, буьгуьнлерде Кыдыралы Дуйсенбиевти ювык билген эм онынъ фронт йолларын эсинде саклаган бирев де йок. Согыстынъ баьри узагында кан тоьгисли фронт йолларыннан оьткен ата эм ана беттен эки як ювыгым Кыдырали-атай сабыр касиетли, оьзден аьдем болган, оьз йигитликлери акында хабарламага суьймейтаган эди.

Ердеслерининъ сакланып калган эскеруьвлерине коьре, Кыдырали Дуйсенбиев пехота сырасында согыстынъ отлы йоллары ман Берлинге дейим барган. Германиядынъ бас каласын енъип алганнан сонъ, олардынъ аьскерлик боьлигин тувган ерине, Узак Куьнтуварга кайтарып йибергенлер. Сол заманга Кыдырали-атайда коьп орденлер эм медальлер болган: 3-нши эм 2-нши дережели «Данък», «Кызыл Юлдыз», «Согыс Кызыл Байрак» орденлери, «За отвагу», «За боевые заслуги», «За взятие Кенигсберга», «За взятие Берлина» медальлери. Совет аьскерлери сырасында ол япон милитаристлер мен согысувда белсенлик пен ортакшылаган, согыс урысларынынъ бирисинде каты яраланган. Куьнлердинъ бир куьнинде оны штабка шакырадылар эм эндигиси ол «Данък» орденининъ 1-нши дережисине тийисли этилгени акында билдиредилер, яраланганга, аьскерлик борышларыннан босатадылар эм уьйине кайтарадылар, савга ызыннан йиберилер деп сендиредилер…
«Япония ман согыс ызына ювыклай эди. Бир куьн мени штабка шакырдылар эм эндигиси мен «Данък» орденининъ 1-нши дережесине тийисли этилгени акында билдирдилер. Штаб офицерлери, мага карап: «Биз сизинъ атынъыз бан баьри документлерди аьзирледик эм йибермеге керек ерге еткердик. Сиз кыйналманъыз, уьйинъизге кайтынъыз, сизге яраланган сонъ эмленмеге керек, а савга сизди оьзи, сиз уьйде болганда, табар», – дейтаган эди ердеслери мен хабарлавда.

Соьйтип кутылды согыс Кыдырали-атай уьшин: кайтты аьскерши тувган авылына. Яраланганына да карамастан, оьз ердеслери мен бирге согыс пан бузылган авыл хозяйство тармагын кайтадан тургызувга белсенлик пен киристи. Ама юрек телезуьви мен куьтип турган савга аьлиги заманга дейим кайдай ды белгисиз болып калган себеплер мен байланыста ога еткерилмей калган. Сол кыйынлы заманларда ондай затлар коьп болган. Бирерде фронт савгалары оьз иелерин 20-40, 50-60 йыллар оьткеннен сонъ да тапканлар, аьлиги куьнлерге дейим де табадылар. Согыстан сонъгы авыр йыллар, тоьгеректе бузгышланган авыллар эм калалар, бастан оьткермеге керек каты сынавлар заманы фронтовикке етпеген савгасын излемеге эп бермеген.
Согыстан сонъ Кыдырали Дуйсенбиев, тувган Шобытлы авылында яшав оьмирин бардырып, Каганович атындагы колхозында куллык этти, аслык шашылган эгинлерди эм колхоз бавын каравыллап туратаган эди. Меним эсимде ол оьзден, танъ эм коркынышсыз аьдем болып сакланган. Савлай яшавын Тувган ерине, оьз халкына алаллыгы ман озгарды. Аьлиге дейим коьз алдыма онынъ келпетин келтиремен: каты суслы карасы ман, онъ бетинде илинген тубеги мен…
– Не де коьрмеге туьсти фронтта, кайдай сынавлардан да оьтпеге туьсти аьскершилерге, – дейтаган эди ол. Сийрек такыйкалар болып, арада бир эсине алатаган эди ол авыр согыс йылларын, урыслар майданларда ян берген йолдасларын, эм бирерде бу эркли касиетли Кыдырали-атайдынъ да коьзлери ясланатаган эдилер…
Аьр аьскершидинъ, аьр тыл куллыкшысынынъ, аьр врачтынъ бу тыныш тувыл исте – анъсыздан шапкынлык эткен баскыншыларды енъип, енъуьвди ювыклатканлардынъ катнасканын баьри савгаларга тийисли йигитлик деп санамага болады. Ама туьрли патшалык савгаларга тийисли болув деген, сол замандагы авыр аьллерге коьре, баьрисине де буйырмаган. Уллы Аталык согысы йылларында Тувган ерин коршалав уьшин янларын аямаганлар – баьри сонъгы несиллерге коьрим алгандай аьдемлер. Бу аьдемлердинъ йигитлигин бизим эркин элимиздинъ яшавшылары мутпага керек тувыллар.
Любовь Уразаева,
Россия Журналистлер союзынынъ агзасы.
Суьвретлерде: согыс ветераны Кыдырали Дуьйсембиевтинъ кедеси Казгерей; Москва каласында Белгисиз аьскершидинъ эстелиги.