1. «Биз шоьлде ялгыз калмадык»
«Россияда миллетлер ара макулласувлыкты саклав – патшалыктынъ эмишлиги уьшин керекли приоритет», – деп белгилеген Россия Федерациясынынъ Президенти Владимир Путин былтыр Астраханьде оьткен Миллетлер ара советининъ йыйынында. Сондай приоритет аьли Дагестан Республикасында оьмир бойы яшайтаган халклар арасында коьптен бери тап язылмаган закон болып токтаганы акында неше де айтылган эм айтылады.
Бу макаламызда сондай тири мысаллардынъ бириси эсапта Ногай районында ерли шоьл халкымыз бан даргин миллетли яшавшылардынъ Шумлелик авылы арасындагы коьп йыллык дослык, кардашлык байланысларын келтирмеге суьемиз. Бу авыл яшавшыларын 1969-ншы йылдынъ язлыгында алдынгы ДАССР Министрлер советининъ карары ман Дахадаев районынынъ Дзилебки авылыннан Ногай шоьллигине коьширгенлер. Соьйтип, тавдан туьзликке биринши болып коьшкенлердинъ сырасында буьгуьнлерде де бу авылда яшап турган педагогика исининъ ветераны Гаджи Раджабов эм онынъ атасы, айтылган кызыл партизан Раджаб Раджабов (ога тынышлык болсын) боладылар. Гаджи Раджабович эндиги де сол куьнлердинъ акында айырым танълык эм йылувлык пан эскереди.
– Сол йылларда бизге, тав яшавшылары, уьшин энъ де кыйынлысы – ол туьзликтеги кургаклы шоьл аьллерине уьйренуьв эди. Бизим тавдагы авылымыздынъ яшавшыларынынъ яртысы, неге десе сонда ок шоьлликке коьшпей, тувган ошакларында калган эдилер. Болса да савлайы Ногай районы: ол замандагы етекшилер, авыл яшавшылары бизге шоьлликте оьз яшавымызды онъламага кайтип коьмек эткенлерин коьргенде, бизим тоьбемиз коькке етти дер эдим. Ол затты биз бир заман да мутып болмаякпыз! Ерли ногай халкы бек танъ, бавырмалы аьдемлер болып шыкты. Басында биз баьримиз де палаткаларда турдык. Ногайлар бизди балшыктан кербиш кесип, уьйлер калап, ногай шай асып, ерди казып, ошак этип табада оьтпек салып уьйреттилер. Сол заман тав авылымызда коьшпей калганлар да мунда коьштилер. Бизге уьйлер салмага, авыл болып ерлеспеге деп район субботниклери оьткерилип турды. Район учреждениелер эм организациялар етекшилери, куллыкшылары, исшилер, водительлер, механизаторлар
Шумлеликке келип, бизге уьйлер салмага ярдамластылар. Ногай районында ол йылларда кайдай аьруьв, яхшылык йоравшы аьдемлер бар эдилер! Олар бизи мен аьллесип, маскара ман коьнъиллеримизди коьтерип турдылар, биз де аста-акырын ногай тилин анълап басладык. Энъ де маьнелиси сол, биз бу кула шоьлликте оьзимизди ялгыз этип сезбедик. Эндигиси 50 йыллардан бери биз ногайлар ман тынышлыкта эм дослыкта яшаймыз, бизим халкларымыз арасында бир кере де давласув болмаган. Школада да, авылда да, районда да! – дейди Г.Раджабов.
Гаджи Раджабович оьзининъ биринши ногай досларын, конакларын эсине алады. Ногай шоьллигинде оны ман биринши болып досласкан, ол замандагы «Шоьллик маягы» район газетасынынъ журналисти, ногай шаири Анварбек Култаев болган. Ол сол куьнлерде коьшип келгенлер акында газета уьшин материал аьзирлеп Шумлелик авылында болган. Г.Раджабовты дайым да ашык коьнъили мен ол замандагы КПСС Ногай райкомынынъ 1-нши секретари Нукай Арсланов, райисполком председатели Мурзабий Мамаев йолыкканлар. Шумлеликте басында кишкей комплектли, сонъында сегизйыллык школа курылысын юритуьвде ога неше кере де онынъ эски досы, ол замандагы Ногай район билимлендируьв боьлигининъ етекшиси Йолманбет Агаспаров коьмек эткенин ол бир де мутпайды. Ол Гаджи Раджабовты дайым да оьзининъ кабинетинде ювык кардашы кимик йолыгып, ийниннен кагып: «Сен, Гаджи Раджабович, ювыгым, оьмез аьдемсинъ! Сага школа да керек, школага окытувшылар, парталар, аз десенъ, пешке отын да керек дейсинъ», – деп куьлемсирейтаганын да эсли окытувшы мутпаган.
Парталар, отын ман конъысы Червленные Буруны авыл орта школасы коьмек этти. Оннан сонъ парталар, олтыргышлар, класс такталарын Куьнтабар, Терекли-Мектеб эм Калинин авыл школалары дабергенлер. Солай ок алал досы эм конагы болган алдынгы «Путь Ленина» совхозынынъ водители Таймасхан Кудайбердиевти де эсиннен туьсирмейди. Г.Раджабовтынъ соьзлери мен, досларынынъ сырасы куьн сайын тувыл, саьат сайын оьсип барган.
Шумлелик авылынынъ ясуьйкени айырым йылувлык пан конъысы Куьнбатар авылында куллык эткен йылларын эскереди. Бу авылда ол сол йылларда тап оьз аьдеми болып токтаган эди. Оннан сонъ 40 йылга ювык заман Шумлелик авыл школасында окытувшы болып куллык эткен. Гаджи Раджабович буьгуьнлерде де эсейгенине де карамастан, белсенли ямагатшы, Ногай районынынъ Ясуьйкенлер советининъ ваькили болады.
2. «Балаларымыз ногай тилди окыганын суьемиз»
Айырым соьзди Шумлелик авыл школасы акында юритпеге туьседи. Мунда биринши окытувшылар болып, ювыктагы ногай авыллардынъ яшавшылары куллык эткенлер. Коллективте буьгуьнлерде де школадынъ биринши окытувшысы Марифат Межитовады, окытувшылар Сакинат Озганбаевады, Сеперхан Савкатовады эскередилер. Йыллар оьтип, ерли даргин яшавшылар арасыннан оьз окытувшы кадрлары оьстилер. Буьгуьнлерде олар тувган школасында ерли ногай йолдаслары ман бир коллективте ислейдилер.
– Дагестан – ол ердинъ бир аьлемет муьйиси. Онынъ аьлеметлиги – республикадынъ коьп миллетли болувына карамастан, бизим тувган еримиздинъ тынышлыгында эм эмишлигинде, – деп боьлиседи оьз ойы ман Шумлелик авыл школасынынъ директоры Омаргаджи Шахбанов. – Мен мунда 8 ясымнан алып, бу ерде авыл болып куралатаган 1969-ншы йылдан бери яшайман. Мен бу школада окыганман, бу бирерде каты табиат аьллери болган, ама сондай да ийги берекетли ногай еринде оьскенмен эм Ногай шоьллигин оьзимнинъ тувган ерим деп санайман. Бизим окытувшы коллективимиз районда энъ де яс, энъ де тыпак эм интернационаллы деп саналады. Ярты оьмир ишинде коллективимизде бир кере де миллет айырув, явласув эм урсыс болмаган! Мен 30 йылдан артык заман бу школады басшылайман эм аьр заман да ким эгер бизим аталарымыз: даргинлер мен ногайлардынъ ийги аьдетлерин бузса, соны каты дембиге йолыктыраякпан деп айтаман. Ерли ногай халкы бек танъ юрекли, ийгилик йоравшы, берекетли, таза намыслы халк. Буьгуьнлерде биз оьзимизди шоьл тавлылары деп санаймыз. Шоьлдеги яшавдынъ кыйынлыгын эм тынышлыгын оьз коьзимиз бен коьрип келеятырмыз, неге десе сол шаклы йыллар ишинде биз шынты шоьл яшавшылары болып токтаганмыз. Бизим оьлигимиз де эндигиси мунда. Балаларымыз да бу ерде тувганлар эм оьскенлер.
Ногайлар эм даргинлер татым болып ислейтаган Шумлелик авыл школасында тек Ногай шоьллигине де тувыл, солай ок ок савлай Сырт Кавказга келисли баьри ийги аьдетлер де тутылады. Айтпага, ясуьйкенлерди сыйлав, уьйкенлердинъ кишкейлерге бас-коьз болувы, хатынларды сыйлав, конакбайлык, конъыс татымлыгы эм сондай баскалары.
– Сизинъ тамашанъыз келер байрам яде баска бир яхшылык куьнлеринде бизим коллективимиздеги столды коьргенде, – дейди О.Шахбанов. – Столымызга эки кардаш халклардынъ миллет аслары яйылып салынады! Мунда ногай шайды да, катламады да, даргин боьрегин эм хинкалды да коьрмеге боласыз…
Онынъ соьзлерин Шумлелик школасында 24 йыл ислейтаган шет эллер тиллерининъ окытувшысы Салимет Агисова боьледи.
– Бизде, ногайларда, Шумлелик авыл яшавшылары ман бек аьруьв татым катнасувлар тутылады. Олар бир кере де ерли ногайларга оьзлерининъ аьдетлерин эм йорыкларын ябыстырмага шалыспаган, кене де бизим шоьл аьдетлерди тутпага ымтылганлар. Айтув керек деп ойлайман, сол шаклы йыллар узагында авыл ясуьйкенлери ясларды даргин эм ногай халкларынынъ ийги аьдетлери негизинде тербиялап келгенлер. Аьдемлер де мунда ийгилик йоравшы, окытувшыларды баьриси де: балалар да, уьйкенлер де сыйлайды. Биз дайым да бир-биримизди байытамыз, элли йыллар узагында мунда бир ортак менталитет туьзилген, – дейди С.Агисова.
Ерли даргинлер мен ногайлардынъ дослык катнасувлары заман бойында оннан да уьйкен сезимлерге айланады: ызгы йылларда олар арасында татым аьеллер де курылган эм курылады. Мысалы уьшин, школадынъ алдынгы директоры Осман Магомедов аьли коьптен бери Червленные Буруны авылдан ногай хатынга уьйленген. Аьлиги заманда бу наьсипли аьел Каспийскте яшайды. Окытувшы Маржанат Оразлиева Шумлелик авыл яшавшысы Гамзат Рабадановка эрге шыккан. Буьгуьнлерде олар Сургутта куллык этедилер. Суьйимлик оьзине кимди тек бойсынтпайды, авылдагы даргин кызлары да ерли ногайларга байга барадылар. Шумлеликтен Барият Рамазанова конъысы Куьнбатар авылдынъ йигити мен бас коскан, олар да Сургутта ислейдилер. Шумлелик авылдан тагы да уьш кыскаяклы Батыр-Мурза авылына, ногай йигитлерине эрге шыкканлар.
Бизим йолыгысымыздынъ ызында мага, журналист эсабында, бирден Гаджи Раджабов пан Омаргаджи Шахбановтынъ айткан тилеги тамаша тувдырмай болмады. Олар мага газетага бу макалады язган заманда, Дагестан Республикасынынъ билимлендируьв министерствосы ман Ногай район билимлендируьв боьлиги Шумлелик авыл орта школасы уьшин ногай тил эм адабиат окытувшысынынъ штатын берсе экен деп яз дедилер.
– Бизим кардаш халкларымыз арасында тынышлыкты, дослыкты эм татымлыкты беркитуьв ниет пен балаларымыз школамызда ногай тилин окыганын суьемиз. Ногай тили тюрк туьркимине киреди. Соны уьйренген аьдем коьп халклар: казахлар, татарлар, кумыклар, башкирлер, азербайджанлар, туьрклер мен соьйлемеге болады. Ол зат бизим школа окувшылары уьшин авыр юк болмас. Ногай тили уьйренмеге енъил эм оьзи бек бай, – деп санайды О.Шахбанов.
Бу ерде авыл ясуьйкени Г.Раджабов, эгер буьгуьнлерде Россиядынъ айырым регионларында миллетлер ара катнасув бойынша соравлары бар болса, Ногай районына, Шумлелик авылына келсинлер деп санайды. «Келсинлер, кайтип биз авылда яшав яктан кайбир онъайсызлыкка да (авылда газ, интернет байланысы йок), элдеги баска социал-экономикалык кыйынлыкларга да карамастан, бир-биримиз бен ийги авылдаслык, яхшылык эм макулласувлык законлары бойынша яшайтаганымызга бизден уьйренсинлер», – дейди аксакал.
М.Юнусов.
Суьвретте: Шумлелик авыл орта школасынынъ окытувшылар коллективи.
