Фаридадынъ коьзине коьринеди авырыган атасы: ювырканга оранган, тактаметте созылып яткан, азган, тек саргайган эки коьзлери калганлар. Ах, кайтип ол йоьткиреди, кайтип ол тынысын алады. Ах, атам, не зат этейим сага? Атасы йоьткирген сайын, кыз оьзи атасы уьшин йоьткирмеге суьйгендей болады. Атасы, тегаран бир йоьткирип, кан кусады. Атасы йоьткирген сайын кишкей Фарида, козгалмага коркып, атасын аяп, бир аз сама уйкласа экен деп, не этеегин билмей, оьрилген узын шашын бирде босатып, бирде оьрип турады.
Фарида иргелерге карап шыгады. Олардынъ коьп йыллардан бери туратаган сарайлары омырамага туры. Исмаил Муратовтынъ атасы Аж-Юсуп бас койшы болып куллык эткен. Сосы мекан ога атасыннан калган эди. Эсиклердинъ энегелери сувырылып турадылар, аьруьв ябылмайдылар. Пешлер де аьруьв янмайдылар. Пеш ягылмаса, авырмаган аьдем де йоьткирип авыраяк. Басшылар келип ашап, анав затты, мунав затты этермиз деп, тек авызлары ман бажарып, кететаган эдилер. Ах, атам каьрип, неше кере каты авырып, ювырканга оранып ятты. Бир тиревимиз, яде ювыкларымыз болган болсалар, булай болмаяк эди.
Фарида терен ойга коьмилген, тыныш таппай, атасы Исмаил экевлери олтырткан актерекке барган. Ол анасынынъ кайтип касына келгенин билмей калды «Ай, Фари, кызым, юр кайтайык», – деп Наьсипли кызын кушаклап.
– Тувыл, тувыл, мама, – деп Фарида анасынынъ кушагыннан алдыга айырылып адымлады. – Тувыл, деп айтаман. Алладынъ иши тувыл, аьдемнинъ иши. Аьдемлер эттилер, аьдемлер оьлтирдилер меним атамды.
– Кой, кызым, эсинъди йый, Алладан коркпай, кайтип соьйлейсинъ, – деди Наьсипли.
Кишкей куьшик Джульбарсты атасы Исмаил аькелген эди Фаридага. Соннан бери Джульбарс Фаридады ялгыз калдырмайды, экевлери бирге юредилер. Аьли десенъ, куьшелек те, Фаридадынъ соьйлегенин тувра коьрип, Наьсиплиди ялгыз калдырып, Фарида ман бирге шапты.
– Кызым, токташы, – деди анасы.
Фарида, анасын аяп, артка бурылды, анасын саклап турды. Джульбарс Фаридадынъ белдемесининъ этегин тартып ойнады.
– Тай, Джули, йыртасынъ белдемемди, – деп бакырды кызалак ийтке.
– Кызым, – деп Наьсипли Фаридага янасты. – Сага авылдан кызлар келгенлер. Тайрат кыймасынъа бар. Школага неге юрмейди? Коьп дерислерди йиберген. Биз коьмек этейик, анълатайык деп келгенлер.
– Керек тувыл, мама, мага олардынъ анълатканлары, олар да куьлип туратаган эдилер. Аьли, мама, мен ялгызбан. Неге? Неге менде аданас, я аьпте-синъли йок? – деп йылады Фарида. – Олар баьриси де меннен шийкенедилер. Окувга бармаякпан. Школага барсам, ювсан, тезек ийиси шыгады деп, куьледилер, окытувшылар балалардынъ авызларын яптыраяктынъ орынына косылып куьледилер. Ол дурыс па? А сен, мама, мага бар дейсинъ.
Наьсипли оьзининъ кызынынъ касиетин аьруьв билетаган эди. Ол, коркып, уьндемей эди.
– Мама, сен кызларды оьзинъ озгаршы, меним коьрингим келмейди, – деди Фарида.
Наьсипли баьрин де анълады. Кызы бек оьктем, айткан болса, арт кайтпаяк. Эндиги, ол бу школага бараяк тувыл. Тоьмендеги авылда Наьсиплидинъ синълиси яшайтаган эди. Яшавлары бек аьруьв, уьш кызы да бар, байы зоотехник болып куллык этеди. Наьсипли кызын сонда тургыстып, окытпага уьмитленди.
– Аьши, кызым, мен Зулай ман соьйлескенмен. Зулайха суьйинип калды. Сен оларда турып окыяксынъ дегенге, суьйинди, – деди бир куьн анасы.
– Оьзек те, суьйинер, мама, служанка бараякта. Баьри де куллыкты этсе, кирин де ювса, оьтпегин де салса, неге суьйинмесин.
– Кой, кызым, тай, кайтип соьйлейсинъ? Сен биревди де яратпаяксынъ. Ол сенинъ тапкан ананънынъ синълиси ше, ят аьдемлерде тураяк тувылсынъ. Оьзек те, кызым, керек заманда этерсинъ куллык та, кайтип мен сени уьйреткенмен. Баьри затты да, Аллага шуькир, билесинъ. Оьлсем де, кыйналмайман. Бирев де артымнан соьйлемеек, Наьсипли кызын бир затка да уьйретпеген деп, – деди Наьсипли.
Фарида Зулайхадынъ уьйинде турады. Окувы да аьруьв. Онынъ бир уллы мырады бар. Атасы Исмаил да онынъ уьйкен аьдем болганын суьетаган эди.
– Фарида юристке окымага туьсеекпен деп язады, – деди бир куьн Наьсипли конъысы Маржанатка. Куртка анъламагансып: – Не дейсинъ? – деп кайтарадан сорады.
– Оьзим де аьруьв анъламайман. «Юридист пе яде юрист пе, мутканман, сондай бир закон бар. Сога окыяк, Маржан, кызым, – деп билдирди Наьсипли.
– Прокурор ма, судья ма?
– Аьши, аьши, – деп Наьсипли, Маржаннынъ анълаганына суьйинип, коьк конвертти буьклеп, кисесине салды.
Ах,кызым, кишкей Фаридам! Наьсипли Фаридадынъ ялгыз оьскенине бек кыйналатаган эди. Фаридадан алдын эки эгиз кыз оьли тувган эдилер. Ах, олар болган болсалар, Фаридам оьзин ялгызбан деп, санамаяк эди.
– Ах, баьри де Алладынъ иши, – деп куьрсинди Наьсипли…
– Фарида, – деп бакырды Зулай. – Сен не, эситпейсинъ ме?
– Не зат, абай? – деди Фарида.
– Мен не деп айткан эдим? Пештинъ куьлин алып, тезек кала дедим де. Сизинъ тамакларынъызга оьтпек керек ше!
– Аьши, аьши, абай. Аьли бараман, – деп кыз асыгып шыкты.
Бир аз заман кеткенлей, Зулай тагы да шакырды.
– Не зат, абай?
– Ун ийлегенсинъ ме?
– Йок, мен ун ийлесем, окувга кешигеекпен.
– Бир зат та болмас, – деп, Зулай, диванда ятып, телевизордан кино карайды.
– Аьши, анавлар неге эткен йоклар? Олар уьшев болып, баьри затты да мага калдырганлар. Баьри затка да меним колым етпеек.
– Караш, бу кызга! Кайтип соьйлейди. Сен соьйтип соьйлемейтаган эдинъ де.
Аьши, абай, также не честно.
– Ах, законница, честно-нечестно дейтаганына. Сага кызлар аьруьв коьйлеклерин бердилер де, кой язык кийсин деп, сага даром бергенлер ме? «Ислемеген тислемес» деген такпак бар. Сен билесинъ ме, бу коьйлек неше маьнет экенин? Базарга элтеп сатсанъ, йорык элли маьнетке бермеге болаяк, – деп Зулай ашувын тыялмайды.
Фарида, заманга карап, асыгып, унды ийледи. Колын ювып, басын тарап, кийинип баслады. Зулайдынъ айтканлары юрегине тийдилер. «Ах, киймес экен мен солардынъ бир затын да. Тек менде кийгендей кийим йок. Бу кеште ойын да болаяк. Авыр ойлардан Фарида оьзининъ кемшилигин, ялгызлыгын, ярлылыгын оьткир сезип, тынышлык таппай, кыйналды. Неге мен баьриндей тувылман. Неге тек мага бу кыйынлык артылган? Неге меним атам йок? Кайзаман менде аьруьв куьн туваяк, кайзаман тынышлык болаяк? Булардынъ соьзлериннен бездим. Белки, окувды таслап, анамга барып, кой баксам ша?»
Фарида анасын бек сагынган эди. Юма куьн ол, уьйге барып келейим деп кетеди. Зулай билсин деп, бир кесек кагытка: «Мени излеменъиз, мен уьйге кеттим», – деп язып калдырады.
Наьсипли кызын коьрип суьйинди, бетин суьйип, кайтип коьзлери ясланганын да билмей калды.
– Ах, кызым, кызым, тек аьли эсиме алып туры эдим. Муна юма куьн сама келгей эди деп. Бир яман туьслер коьремен. Аьруьвсинъ ме, кызым? – деди.
– Мен ше аьруьвмен, мама, – деди Фарида.
Наьсипли ынанмады, кызына тагы да бир аянышлы карады. Ол бек азган, узын болып оьскен, болса да, коьрмеге бек ярасык, коьзлери оттай болып янатаган эдилер. Фарида атасына бек усайды, тап Исмаилдынъ оьзи.
Фарида да анасынынъ сав тувыл экенин сезди. Анасы атасыннан сонъ каты авырды. Аьли де азган, саргайган, бек картайган, бетлери тыртайган, Наьсипли кызынынъ тешкеруьвли караганын сезип, бир зат та болмаган ша:
– Кызым, шешин. Мен аьли сага бир исси шай асайым, – деп йоьткире-йоьткире саьнеге шыкты.
«Ах, анам-ав, бек авырсынады экен», – деп ойлады кыз.
Наьсипли, авырса да, кызына билдирмеек болып, куьлемсиреп, хабарлар айтып, кызын алдандыраяк болып шалысты.
– Мама, – деди Фарида, – мен энди бала тувылман, мен сени мен калайым, кой багарман.
– Кой, кой. Онъмадым-ав, не затлар соьйлейсинъ? Сен окы, окувынъды кутар, атанъ бек суьетаган эди окувга туьскенинъди. Айтшы, кызым, ясырма. Сага Зулайда авыр ма? Сени олар шет какпайдылар ма, авыр айтпайдылар ма? – деп тынышсызланды анасы.
– Йок, мама, бек аьруьв, олар мага бек аьруьв карайдылар. Мине мага не зат бергенлер, – деп Фарида кийимлерин коьрсетти.
– Ах, олай болса аьруьв, – деп Наьсипли ойланды, кенем де ишиннен шекленди.
Зулайха бек кызганшак, ол артык яхшылык этетаган аьдем тувыл. Болган сайын, обырсынып, кызганып туратаган. «Кой, не зат ойланаман мен. Белки, аьли басына тийгендир, акылы келгендир, – деп ойланды Наьсипли.
Фарида, уьйди йыйыстырып турганда, Исмаилдынъ суьвретин коьрип, шанъын суьртти. Касында Исмаилга берилген кызыл кагыт та, Сый грамота да бар эди. «За достигнутые успехи в социалистическом соревновании», – деп онда язылган эди.
– Ах, атам, – деди Фарида, шанъын сыпырып. – Грамотадан оьзге бир затынъ да йок. Сен соьйтип дуныя ярыгын коьрмей ислегенсинъ, авыр куллыктан маразлы да болгансынъ. Не уьшин деп сорайман? Етпис йылдынъ бойында бир зат та туьрленмеди. Сен де кеттинъ дуныядан тайып, калды сенинъ совхозынъ борышлы болып. Кимнен сораяклар, кимнен алаяклар борышты? Эш биревден де.
Фарида, уьй куллыкларын битирип, кырга шыкты, конъысы Маржан-абайды коьрди. Маржанат Фарида ман саламласып, уьйге кирди.
– Лаьйлаь, Наьсипли, кызынънынъ келгенин де айткан йоксынъ-ав! Янынъда турып, бир зат та билмеймиз, эситпеймиз, коьрмеймиз, – деп куртка разы тувыллыгын билдирди.
– Ай, кызым меним – конак, – деди Наьсипли, олтырады Маржанатка ийтей берип. – Олтыршы. Бир аьруьв сап-сары шай кайнатканман, ишейик бирге.
– Ишейик, ишейик, – деп Маржанат та столга ювык янасты.
– Ай, коьзим, яным, Наьсипли, – деди Маржанат. Сен мени тек буьгуьн билмейсинъ. Экевимиз конъысы болып коьптен турамыз. Айтаягым сенинъ кызынъ Фарида кайтип ярайды мага. Кайтип коьзим бар-ав, йиенимге алар эдим. Меним йиеним де аьруьв яс, – деп мактап баслады. – Рашид тек кишкейлей калган, атасын коьп билмейди, келиним аьруьв караган. Окувын битирип, аьскер сырасына кеткен, тезден, Алла буйыртса, келмеге керек.
– Ах, оны ким биледи, Алладынъ язганына коьре болар. Бизден аьли сораяклар ма яслар. Белки, олар бир-бирин яратпаслар, – деди Наьсипли.
– Кой, не соьйлейсинъ, – деп боьлди оны Маржанат. – Сенинъ кызынъды яратпаяк аьдем бар ма авылда, баьриси де тек сенинъ кызынънынъ акында соьйлейдилер. Кайдай аьруьв кыз, кайдай ярасык, кайдай бавырмалы дейдилер. Аьр ким де сени мен кудагай болмага суьеди. Тек мен авылдынъ ишкиши кеделерине барганын унамайман. Ах, не керек эди, ол Рашидиме бола койса!
Маржанат кеткенде, Наьсипли терен ойга коьмилип калды: «Лаь, кызынъ да оьскен. Яслар да карайдылар экен», – деди Маржанат. Мен аьлиге дейим оны бала этип тураман. Аьше, энди аьзирлик те коьрмеге керек болар.Кимге де барсын, ястык-ювыркан аьзирлемеге керек», – деп куьбирденди.
– Мама, сен ким мен соьйлейсинъ? – деди уьйге кирип келген Фарида.
– Ай, койшы маманъды. Маманъ сенинъ картайган, оьзим-оьзим мен соьйлеймен.
– Сени Маржанат-абай козгады бугай, мама? Не дейди карт-абай?
– Не десин, кызым, сени байга бермеге заман, дейди.
– Кайтип, кимге, меннен соравсыз ба? Эгер яс шолак, сокыр болса ша, – деп Фарида куьлемсиреди.
– Йок, балам, – деди анасы, бек аьруьв, туьзем яс. Онынъ йиени.
– Э, коьргенмен оны. Маржанатка келетаган эди, агаш ярып, ер казып кететаган эди.
– Яман яс деп айтаяк тувылман. Атасына усаган, куллыкшы, – деди Наьсипли. – Анасы тек алтавыз. Ялгыз кайнанасын таслап, баска авылга коьшти. Кедеси келди карт анасынынъ артыннан. Ама Маржанат – язык бармага унамады. Мен мунда тувганман, мунда оьлеекпен деп, йиберди йиенин.
Фарида аьлиге дейим байдынъ акында ойламаган эди. Мине энди анасы оны уьйкен ойга калдырды. Фарида, уьйдеги баьри де куллыкларды кутарып, кайтпага аьзирленди.
– Мен сага бир аз азык аьзирлегемен. Юмыртка, бал, каймак аькетерсинъ Зулайга, – деди анасы.
Фарида анасына аянышлы карап:
– Мама, керек тувыл, оларда не де бар, аштан турмайдылар. Зулайдынъ куьеви кайдан да бир затлар табады.
– Сен оьзинъ ашатагы, мама, – деди.
– Кой, кой, кызым, бос кетпе, мен билемен Зулайды, – деп Наьсипли, оьзине де калдырмай, баьрин баласына салды. Тагы да не зат береегин билмей, колына бес маьнет акша ыслатты.
– Аман юр, окувынъа кара, тезден экзаменлеринъ. Окувга туьсеексинъ, мутпа. Мен сага келермен, – деп Фаридады озгарды.
Наьсипли автобуска олтырып кеткен кызынынъ артыннан коьпке дейим колын булгап турды. Бир-эки пише, Наьсиплиге карап, сыбыр-сыбыр этип, куьлдилер: «Караш мине каьрипке, кызы кайдай, оьзи кайтип кийинген. Орамга шыкканда сама бир аьруьв кийим киймеге болмай ма?» – деп ыржайып, эринлерин Наьсиплиге кемшейтип, касыннан озып кеттилер. «Эх, ялган дуныя, – деди Наьсипли. – Эсик тесикке куьледи деп, булардайлар акында айтылган болартагы».
… Зулайха, Фаридадынъ келгенин коьрип, я суьйинеегин, яде урсысаягын билмеди. Не болса да, кызды колга алмага керек деп, ойланды. Оьзин сувык этип коьрсетти, эм баьри куьшин салып:
– Фарида-а-а! – деп бакырды. – Сени ким йиберген авылга? Кимнен сорагансынъ? Неге хозяин боласынъ?
(Ызы болаяк).
