Бизим уьшин ис нешаклы кеткенде де тувыл, а мунда, аталардынъ асыл юрты, бурынгы Караногай еринде ногайдынъ оьзининъ яшап калувы яде калмавында. Янъыларда мага берилген статистика билдируьвине коьре, Ногай районында 2015-нши йылда 22 мынъ 500 аьдем бар деп саналса, 2018-нши йылда 19 мынъ 178 аьдем калган деп белгиленген. Район, дурысында, тек 3 йыл ишинде 3 мынънан артык аьдемге кемиген. Бу ерде, белкиси, кетип, сонъында кайтып келгенлер киргистилмеген болар деп те ойлайсынъ. Болса да, биз билип, районнан кеткен аьеллер сонъында кайтпайдылар. Олардынъ хыйлысы барган ерлеринде тамырласып яшап каладылар. 
     Элбетте, тувып-оьскен ерлерин кесек заманнынъ оьзине де калдырув коьплер уьшин енъил тувыл. Тувган еринъ, суьйсе тасланган такыр, биткен шоькир болсын, ама бирерде кешелерде ол туьслеринъе сондай да таза йылы ярык саьвлеси мен энеди… Тек авылдасларымыз сога карамастан кетедилер. Меним оьзимнинъ неше танысларым да кеткенлер. Олардынъ хыйлысы иске яравлы яс аьдемлер 1990-2000-ншы йылларда районымызда социал-экономикалык аьллери эндиги сама ийгилинер ме экен деп карадылар. Сонынъ уьшин оьзлери де, оьз коллары ман куллык этпеге аьзир эдилер. Тек не йогары, не тоьмендеги власть органларында экономикады туьзетип баславга ымтылыс сезилмеди. Баска кирип болмайды, авыр согыс йылларынынъ оьзинде де совет оькимети душпаннан босатылган аьр авыл-калада яшавды онълап баслаган. Аьли согыс йок, Аллага шуькир, тынышлыкта яшаймыз. Ама аьллер туьзелмейди, яде тоннель ызында эндиги де ярыкты коьрмеймиз. Бизге не болган? Бу соравды оьзи-оьзине районымыздынъ, сав элимиздинъ яшавшылары, етекшилери, депутатлары бермеге керек. 
     Коьшип кеткенлердинъ коьбиси: «Районда куллык йоклыктан кеттик», – дейдилер. Айткандай да, 90-ншы йыллар районга коьп кыйынлык аькелди. Район экономикасынынъ баганалары – айтылган совхозлар бузылып тайдылар. Хозяйстволардынъ бузылувы авыл ерлерин куллыксыз калдырды. Район яшавшыларынынъ баска якларга коьшип кетуьвининъ бас себеби – куллыксызлык. Ол аьлиги заманларда да коьшуьвдинъ бас себеплерининъ бириси болып калады. Соравды Ногай район ЦЗИН етекшиси Рустам Такташевке беремен. 
      «Биз аьдемлерди ис пен канагатламаймыз, биз ис орынсыз калган гражданларга куллык излемеге коьмек этемиз, – деди ол. – Сонынъ уьшин баьри организациялар да бизге оьзлериндеги бос ис орынлары акында билдирмеге борышлы». Онынъ айтувы ман, ЦЗИН бос ис орынларынынъ банкын туьзеди. Аьли уьшин район бойынша баьриси 144 куллыксыз аьдем бар деп саналады. Ол сан – ЦЗИН-ге келип регистрацияланган аьдемлер саны. «Бу ерде коьбиси бир затты анъламайдылар, – дейди Р.Такташев, – бизде неше мынъ ислемейтаган аьдемлер бар. Тек олар бизге келип регистрация оьтпейдилер. Регистрацияда буьгуьнге – 144 аьдем, соны ман районда официаллы аьлинде сол шаклы аьдем куллыксыз деп саналады. Элбетте, ислемейтаган яшавшылар саны соннан не шаклы да артык». 
      Р.Такташевтинъ соьзине коьре, Ногай районынынъ бас производствосы – авыл хозяйстволык продукциясын оьстируьв. Болса да авыл хозяйство товарларын аьзирлевшилер: эгинши-фермер, байыр ярдамшы хозяйстволары ЦЗИН базисининъ эсабында белгиленмеген. Биржа оьз куллыгын тек райондагы бюджет организациялары ман юритеди. Уьйкен деген авыл хозяйство тармагы эсаптынъ кырында калады.
      «Район ериндеги 398 КФХ-лар, ЛПХ-лар оьзлеринде болган бос ис орынлары акында (айтпага, койшылар, механизаторлар, водительлер эм с.б. кеспилер) бизге билдируьвлер йибермейдилер. Эгер йиберетаган болса, биз хыйлы аьдемлерди ис пен канагатламага эм районда калдырмага болаяк эдик. Район бойынша, баламай ман айтканда, йыл сайын 2 миллиард маьнеттинъ авыл хозяйство продукциясы болдырылады, бюджет организацияларында производство йок. Оннан сонъ, биздеги 285 предпринимательлер (общепит, туькенлер, туьрли буйым битируьвшилер) де ЦЗИН-ге бос ис орынлары акында билдирмейдилер. Олар да бизим базада йок. Мине сол себептен, бос ис орынлары йоклыктан, районнан яшавшылар коьшпеге амалсыз боладылар. Мысалы, бир КФХ басшысы мага агроном кереги акында айтты. Сол аьдемге ол айына 25 мынъ маьнет те, яшап турмага мекан да береди. Мине соьйтип, бизге билдируьвлер ян-яктан келип туратаган болса, аьдемлер де муннан кетпес эдилер деп сенемен», – деп билдиреди ойын район ЦЗИН етекшиси. 
       Р.Такташев ЦЗИН аьр заман да оьзининъ официаллык сайтында бос ис орынлары акында билдируьвлер бермеге тийисли деп анълатады. Оннан сонъ оьткен 20-25 йыллар ишинде Ногай районыннан баска районларга 20-дан артык бюджет организациялары ман учреждениелерин коьширип аькетуьви де хыйлы аьдемлерди куллыксыз калдырды. Ол зат районга ис рыногы ягыннан уьйкен зарарын келтирген. Куллыксыз калган яс билимли специалистлер баска регионларга кетпеге амалсыз болдылар. 
ЦЗИН етекшиси мен соьйлегенде, эгер кайсы ды бир район учреждениесинде кайдай ды бир ис орыны босай калса да, соларда ислейтаганлар оьз кардаш-ювыкларын туьсиретаганы белгиленди. Сондай бос ис орынлар акында коьбиси билмей де каладылар. 
Болса да, Р.Такташевтинъ белгилеви мен ызгы заманларда ДР Аькимбасынынъ куллыгын кесек заманга юритуьвши Владимир Васильев, «Ногайский район» МР администрациясынынъ аькимбасы Мухтарбий Аджеков ягыннан бу маьселеден тура анъламлык табылады. Быйыл 2-нши августта ДР Ис эм социаллык оьрленуьв министерствосынынъ аьрекети мен Махачкалада Савлайроссиялык куллык беруьвшилердинъ форумы озгарылды. Сонда республика етекшиси элимиздинъ баска регионларындагы бос ис орынларына куллыксыз дагестаншыларды да алув акында соьз коьтерген. 
      Районда халк санынынъ оьлшеми балалар тувувынынъ, аьдемлер оьлимининъ оьлшеми мен де тувра байланыслы. Бу статистикады билуьв ниет пен Ногай район ЗАГС етекшиси Барият Ярикбаева ман йолыгыспага туьсти. Ызгы 5 йыллардынъ коьрсетимлерин алып карасак, районда балалар тувувы тоьменлеп барады. Айтпага, 2012-нши йылда район бойынша 471 бала тувса, 2013-нши йылда – 372, 2014-нши йылда – 380, 2015-нши йылда – 304, 2016-ншы йылда – 283, 2017-нши йылда – 290 бала тувганы эсапка алынган. Быйылдынъ да ярым йылы ишинде районда тувган балалар саны, оьткен 2017-нши йылдынъ ярым йылы ман тенълестиргенде, кемиген деп билдирди Б.Ярикбаева. Оьзинъиз коьргенлей, балалар тувувы Ногай районында 471-ден 290-га дейим тоьмен туьскен, эм бу сан эндиги де туьсип барады. 
       Район бойынша аьдемлер оьлими оьткен 5 йыл ишинде азайып барганы аьруьв, ама болса да ол зат яшавшылар санын оьстируьвге косымын этпейди. 
       Солай ок район еринде туьзилетаган аьеллер саны да азаяды. Ол да аз десенъиз, бузылатаган аьеллер саны кене оьседи. Мысалы, 2012-нши йылда районда 132 янъы аьел курылган эм 49 аьел айырылган, 2013-нши йылда – 153 туьзилген, 64 айырылган, 2014-нши йылда – 113 эм 45, 2015-нши йылда – 114 эм 36, 2016-ншы йылда – 118 эм 50, 2017-нши йылда – 97 курылып, 52 бузылган. Б.Ярикбаевадынъ айтувы ман, районда яшайтаган аьеллер аз бузыладылар, коьбисинше баска якларга коьшип кеткен аьеллер арасында айырылысув коьп йолыгады. 
       «Йылдан-йылга янъы туьзилетаган аьеллер саны кемийди. Соны ман бирге бизде тойлар, оьзинъиз билгенлей, коьп боладылар. Баска регионларга ислемеге кеткен ердеслеримиз районга келедилер, тойларын мунда этедилер, а ЗАГС-ка олар ислейтаган ерлерине барып туьседилер», – деди район ЗАГС етекшиси.
       Болса да район яшавшыларынынъ Россиядынъ баска ерлерине кетуьвининъ тагы да бир себеби (солар йыйынларда айтылмайды) бар. Ол зат инфраструктура, яшав аьллери мен байланыслы. Сонынъ акында оьз ойын Барият Ярикбаева булай деп билдирди: «Бизден кеткен ердеслеримиздинъ хыйлысы оьзлерининъ ис орынларын калдырып районга кайтпага суьймейдилер. Коьбиси сонда аьли уьйлер де алган, яшав аьллерин де онълаганлар. А мунда келсе, баьри затты да янъыдан басламага туьсеек». Бу ойды туьзетип айтсам, ердеслеримиз яшайтаган ерлердеги кала орамлары кешелерде ярык, йоллары бизикилердей бузык тувыл, заманга келисли ясли-бавлар, мектеблер, аьдемлерди йогары дережеде аьжетсизлейтаган поликлиникалар, больницалар бар. Халкка байрам, тыншаюв куьнлеринде ял алув уьшин де сол калаларда уьйкен аттракционлар, ойын заллары, фитнес-клублар эм баска онъайлыклар туьзилген. Бу айтылган затлар аьлиги замандагы аьдемлерди, боьтен де ясларды, балаларды оьзлерине бек тартадылар. Сондай онъайлыклар курув акында бизге де ойланмага керек болар. 
       Оькинишке, янъыларда республикада кадрлар резервин кеплендируьв бойынша оьткерилген «Меним Дагестаным» деген конкурста баска регионларга ислемеге кеткен ердеслеримизден тек ялгыз 1 аьдем катнаскан. 
      Ортага салынган маьселе янъы тувыл. Ама ол, йылдан-йылга оьткирлене берип, бизим баска туьрли, аьли ясырынып яткан маьселелеримизди де ашып коьрсетеди. Сол заман дуныяда бир зат баскасы ман байланыслы экенин ашык сеземиз. Бу ерде коьримли аьлимлеримиздинъ бириси, тарих илмилер кандидаты, Россия МИД МГИМО регионаллык кавыфсызлык эм Кавказ маьселелерининъ орталыгынынъ уьйкен илми куллыкшысы Ахмет Ярлыкаповтынъ ойы да пайдалы эм баалы болар деп ойлаймыз.
       – Оькинишке, ногайлардынъ оьз ерлериннен коьшуьви туьнегуьн эм буьгуьн басланмаган, ол аьли 30 йылга ювык заман бардырылады. Сол шаклы заман ишинде оьзлерининъ тувган ерлериннен халкымыздынъ уьштен бир пайы коьшип кеткен, – дейди А.Ярлыкапов. – Ойлап каранъыз, аьр он йыл сайын булай да аз санлы ногай халкымыздынъ 10-ар проценти кете берген. Дурыс, ногайлардынъ коьшип кетуьви савлайы элимиз бойынша аьдемлердинъ коьшуьвлерининъ куьшленуьви мен бирге оьтеди. Болса да халкымыздынъ элдинъ баска калаларына эм сырт регионларына коьшуьвлери баска халклардынъ коьшуьв оьлшемлери мен тенълесип болмайды. Элбетте, солардынъ негизинде экономикалык себеплери бар, ама солар ялгыз тувыл экенине биз эс этпеге керекпиз. Ногайдынъ коьшуьвининъ оьлшеми тек бир экономикалык себеплер мен тувыл, баска туьрли себеплер мен де анълатылады. Эгер сол маьселелерди шешуьв мен каьр шексек, тувган-оьскен ерлерин калдырып баратаган ногайлардынъ уьйирин иркпеге болады. Ногайлар, боьтен де яслар, экономика яктан белсенли аьдемлер тувган ерлерин калдырып кетедилер, неге десе ата юртында олар оьз келеектегиси йоклыгын сезедилер. Сол себептен олардынъ кетуьви – ол куры акша казанув ниети тувыл. Коьплеген яс аьдемлер яшавда уьстинликли, абырайлы болмага суьедилер. Олардынъ, коьбиси бизнесте болсын, патшалык куллыгында болсын, карьерасын этпеге шалысадылар. Болса да ногайлар буьгуьнлерде оьзлерин баскалар ман тенъ тувыл аьлге туьскен этнос кебинде сезедилер. Соны билер уьшин ногай халкынынъ ваькиллери сол ок Дагестанда етекшилев органларында яде бизнес-структураларынынъ  менеджментинде не шаклы экенин карасак ок та белгили болады. 
       Ясларда соны ман байланыслы оькпелев сезимлери тек бир экономикалык маьселелерден де тувыл, ама республикада оьнерли яс-явкады оьрлентуьв уьшин оьз лоббистлерининъ, финанс амалларынынъ йоклыгыннан тувады. Бу соравлар ман республика власть органлары ногай ямагат организациялары, ногайлар яшайтаган районлар эм авыллар администрациялары ман бирге ойласып каьр шекпеге тийисли. Сондай ок маьселе конъысы Ставрополь крайында да, Карашай-Шеркеш Республикасында да бар, тек ызгысында сол маьселе сондагы ногайлар биздей, Дагестандагындай, болып, он доьрт асыл халклардынъ бириси тувыл, а бес асыл халклардынъ бириси болувы ман бираз юмсаяды.
      Кыскаша, ногай яслардынъ коьлем кепте баска регионларга коьшуьвин ногайлар яшайтаган районлардынъ тек экономикасын оьрлентуьв соравын шешуьв мен тувыл (ол зат, бир соьзсиз де, этилинмеге тийисли), ама ногайлардынъ оьгей балалар кимик «шетте калув» маьселесин де шешуьв мен токтатпага болады, – дейди А.Ярлыкапов. 
      Маьселе  бойынша  эндиги де коьримли оьрметли акылбалык ердеслеримиз оьз ойларын айтпага болаяк. Сонынъ уьшин рубрикамызды ашык кепте калдырамыз. 

      М. Ханов.