Тоьгерек коьлдинъ туьби йок,
Тоьгерек коьлде шамшырак,
Соны тапшы балантаз.
Тоьгерек коьлде куврай,
Соны тапшы балантаз.
(Бурын, тил, авыз, коьз, шаш).

Юмактынъ ойы юмылган, юмактынъ маьнеси сонда. Юмак баладынъ тапкырлыгын кенъейтуьвге каратылган, билимин оьстиреди, анъламын арттырады. Бурынгы коьшпели яшавымызда ата-аналарымыз не зат пан пайдаланган болса, сол затларды юмакларда коьрмеге болады.

Мысал келтирейик:
Юмак айттым, йипли шек,
Тамагына куьплише.
(Капталдынъ туьймеси).

Юмак айттым йипли шек,
Тамагына таьтли шек.
Тастарынынъ ушы кара,
Таппаганыннынъ бети кара.
                              (Ыргак).

Явырны кенъ, капталы кара,
Яным, ойлап, тавып кара.
                                    (Ер).

Ак шалайым ап-пак,
Акыллы болсанъ, оны тап.
Кыналайын кып-кызыл,
Кылыплы болсанъ, оны тап.
Билелейим бит-битлев,
Билимли болсанъ оны тап.
         (Май, кан, буьйре).

Айтайым юмак,
Эки топтай басында.
Табаны юмсак,
Авыр юги касында.
                             (Туье).

Синъел сув тувыл,
Ап-ак кар тувыл.
Досым, ойлап кара,
Таппасанъ, бетинъ кара.
                               (Суьт).

Янлыдан янсыз тувады,
Янсыздан янлы тувады.
Акылынъ болса, ойлап бил,
Туьйинин шешер кызыл тил.
                         (Юмыртка).
«Акылынъ болса, ойлап бил, туьйинин шешер кызыл тил» деген керти соьз. Сога коьре ногайда: «Акылсыз кисиге айтсанъ, тынълап колын булгар. Акыллы кисиге айтсанъ, ойлап явабын табар», – деп айтылады. Эл арасында маскара, асыл соьз сакланыпты экен. Оны да окувшылардынъ эсине салайык: «Юмакка явап бермесенъ ойлап, Ордадан йиберермен кувалап».

Тагы да ногайда мунавдай асыл соьзлер йолыгадылар: «Юмак айттым, коьзинъди яп, коьзинъди аш, явабын тап», «Меканды кокыткан манактынъ артыннан ким йыяр, маьнеси юмылган юмактынъ маьнесин ким ашар?». Юмак шешип боламан деп мактанмага да ярамайды. Курай Лукмановтынъ (Алла ога тынышлык берсин) авызыннан мине сыдыраларды да язып алган эдик:
Шешен мен деп ким айтпас,
Шешенлерди коьргенде,
Шешенлер юмак айтканда,
Олардынъ бир юмагын шешалмас…
Юмак балалардынъ алдына сорав салады, явабын табув уьшин бас пан ойламага керек болады. Окувшылар, мине юмакларга коьз салынъызшы: «Сенде де бар, менде де бар, тапкыр болсанъ, ойлап тап» (киндик). «Ол келсе, ярык болар, келмесе не болар? Ол келсе, ярык болса, ойла, ол не болар?» (туьн, куьннинъ коьзи). Оймак, оймак, оймак, ашылмаган юмак, уьсти-толган ийне, асты йылы эм юмсак» (кирпи). 

Юмак ойласанъ, табарсынъ, ойламасанъ, таппасынъ деген маьнеди балаларга билдиреди. 

Юмактынъ туьйинин шешуьв уьшин балалар тоьгеректеги табиаттынъ коьринислерин аьруьв билмеге керек болады.

«Ногайда коьп ти юмаклар, явабын табынъыз, балалар», – депти атайлар. Сога коьре балаларды оьткир коьзли, сезгир юрекли этип тербияламага тийислимиз. 
Юмаклар коьк куьмбези, табиат коьринислери, оьсимликлер, аьдемнинъ муьшелери, уьй муьлки эм сондай баска затлар ман байланыслы экенин тоьмендеги асыл соьз шайытлайды: «Юмакты эситтим эки кулагым ман, тоьгерекке карадым эки коьзим мен. Юмак маьнесин ойладым акылым ман, явабын бердим бир соьзим мен».
Кайбир балалар юмактынъ маьнесин шешеек болып, сав кеше ойлап, уйкламай да шыгадылар. Сондай навасыз балалардынъ сезимлери мен байланыслы мысал этип ногай айтувымызды келтирейик: «Ногай халк юмагынынъ туьби терен экенин билдинъ ме? Юмак маьнесин ашаман деп, туьн уйкынъды боьлдинъ ме?». 
Ногай халктынъ юмаклары казах, каракалпак, татар юмаклары ман келисип, эгиздей болып, бир-бирине усайдылар, неге десе аьвелде ата-бабаларымыз бу халклар ман катысып юрген, бир-бирисине кыз бергенлер, кыз алганлар. Туврасын айтсак, биз бир казаннан шыккан халк боламыз, тилимиз, туьбимиз, канымыз бир.
«Казахлардынъ халк поэзиясы» деген китапте: «Юмаклардынъ бир кесеги А.А.Диваев пен Чимкент уездининъ Ногайкурин волостиннен казах миллетли Иркембек Ахенбековтынъ авызыннан 80-90-ншы йылларда язылып алынган», – деген язув бар. Коьп йыллар артта Казахстанда Ногайкурин волости болган, сол волостьтинъ ногайлары казахлар ман араласкан экен. А-Х.Джанибеков колязбасында: «Муьшкиллер маьнеси мен юмакка усайдылар. Тек юмак бир-эки сыдыралы болып, муьшкиллер 2-4 эм коьп сыдыралар боладылар», – деп язган. Мысал келтирейик:
Доьрт кулаклы аздаа,
Келген затты ютады.
Ишип карны тоймайды,
Ашаганын мутады.
                        (Казан).
Бир аьдем сорайды: 
– Алысты не эттинъ?
– Ювык эттим.
– Экиди не эттинъ?
– Уьш эттим.
(Эки коьз узактагын коьрмейди, ювыктагын коьреди. Экиди деген эки аяк, киси колына аса таяк алган). 

Юмак аьдемди ойландырады, явабын сол ерде ок таппага кыстайды. Кайсы бир юмаклардынъ соьзлери, туьзилиси, юмак шешуьв уьстинде аьдемди шетке аькетеди. Алданып шетке кеткен аьдем юмактынъ ясыртын ойын тавып болмайды.

5-нши класс уьшин «Тувган Эл» литературасы деген хрестоматияда (1950-нши йыл баспаланган) юмаклар акында булай язылган: «Юмак халк яратувшылыгынынъ бир туьрлиси болады. Авылларда кыстынъ узын кешелеринде истен сонъ тыншайып олтырган заманларда юмак айтув эм оны шешуьв эркти язган, аьдемнинъ туьсинуьвин тергеген алат болады. 

«Такпак ойландырар, юмак юмандырар», – дейди ногайда. Сога коьре юмаклар атайлардынъ эригуьвин язувдан оьзгелей, балаларды тил шеберлиги мен кызыксындырып, шешенлигин куйыдай теренлетип, тапкырлыгын шоьлдей кенъейтип, дуныя завкына коьмилдирип юмантады.

Такпакты тавып соьйлегенге – тапкыр, соьзди сынап билгенге – сыншы, бай тиллиге – шешен дейдилер ногайлар. 
Соьздинъ маьнеси юмылган кебинде ятлав анъына келисип, аьлемет  тенълестируьв мен айтылган соьзлерге халкымызда юмак деп айтылады. Юмактынъ туьйинин шешип, туьбине акылынынъ теренлиги мен етип, маьнесин ашканга ногайда ашкыр дейдилер. Халкымыздынъ юмаклары бек кызыклы, юректе сорав тувдырадылар, неге десе юмактынъ маьнесине оны ясыратаган  бояк ягылган. Ашкырдынъ явабы сол боякты суьртип, юмактынъ маьнесин анълатады. Аьр ногайдынъ канында ашкырлык, тилинде шешенлик, юрегинде сыншылык бар.

Терекли-Мектеб авыл яшавшысы Йолманбет Агаспаровтынъ авызыннан «Кара дебейли Карасай» деген хабарды эситтик. Онынъ атасы Амангельди революцияга дейим Кизляр каласында эрмелидинъ юзим бавларында ислепти экен. Бир куьн аксамда эрмели бай эригип, ногайларды эриспеге шакырады. Олай дегени, ногайлар ога айткан юмакларына ол йорык ок явап кайтараягын билдиреди. Солай ок ногайлар да соны куьтедилер. Ногайлар, эгер енъе калса, эрмели бай 500 литр шагыр куйылатаган шапшакты оларга береек болады. Тек ногайлар енъилсе, онынъ юзим бавларында бир юма тегин ислемеге керек.

Биринши болып юмак айтпага ол ногайларга ыхтыяр береди экен. Сол ерде Карасай деген бир киси мунавдай юмакты айтады:
Сегиз, сегиз, он алты,
Тагы сегиз, тагы алты.
Эки йырма, бир отыз,
Нешев болар?
                          (Юз).
Эрмели бай явабын тавып болмаягын анълап: «Аькетинъиз шапшакты», – дейди экен. Ногайда эсапты эсте юриткен аьдемге кара дебей деп айтканлар.
Эндиги бир неше юмакларды ортага салып карайык.
Аласа терек, асты боран.
                              (Элек).
Маштак терек базык болып оьседи. Сондай теректинъ кабыгыннан ногайлар элек доьнъелегин ясайтаган эдилер. Сога коьре юмакта элек аласа терек пен тенълестириледи. Унды ийлеектен алдын оны элек пен элейдилер, сонда элек аласага усап, онда-мунда шабады, эленетаган ун астында кар кимик борайды. 
 

Ювырып-ювырып юкли болды.
                                (Уршык).
Бос уршык юнди ийире-ийире толады, сога коьре «ювыра-ювыра юкли болды» деп уршыкка айтканлар. Юкли деп куьннен-куьнге болжалы ювыклаган авыраяклы хатынга да айтадылар. 
 

Сыдырув биткен ак терек,
Сыдырмага куьш керек.
                                  (Тис).
Тислер ак терекке усап, бир сыдырага тизилгенлер. Тис тамыры теректикиндей болып, терен кетеди. Теректи тамыры ман сувырып шыгарув бек кыйынлы. Туьбиннен шириген терек оьзи-оьзиннен йыгылады, куртлы тис куьш салмаса да, оьзи туьседи.

Ак сандыгы ашылар,
Алтын йиби шашылар.
               (Куьн коьзи). 
Сандык иши каранъа – ол туьн, куьн коьзининъ нурлары – алтын йип пен тенълестирилген.

Терен-терен йылгага,
Терек неге битпеген?
Телегендей кошкарга,
Муьйиз неге битпеген?
                           (Туье).
Туье бийик, оьркешлерининъ арасы терен толкынга усайды. Оьркеши сувга толы, туьеге минген киси теректей бийикликке етеди. Кошкарга мингендей туьеге минмессинъ, кошкардан туьскендей туьеден туьспессинъ. Сога коьре туьеди телегендей кошкар ман тенълестируьви уьйкен маьнеди анълатады. Туьеди аьдем кушагына алып болмайды, теректей бойы болган, майлы оьркеши болган айванга муьйиз неден керек?

Эл ятса да, куьн ятса да,
Эсенгельди карт ятпас.
  (Сыйырдынъ муьйизи).
Карт аьдемнинъ уйкысы кыска болады, йоьткириктен, аяк-кол сызлавдан, навасыз ойдан, озып кеткен яслыкты эске алувдан, тенъ-дослары топырак болувдан уйкы кашады.

Каранъада карт уянса,
Сакалын сыйпап ятады.
Сыйыр коьзин ашып,
Басын онда-мунда булгайды.
Куьн нурында, ай ярыгында да сыйырдынъ муьйизи дайым тик турады, бир де ятпайды.

Эки шетен тарт,
Ортасыннан карт.
                     (Этик).
Бир затты ойласанъ, баска затты эсинъе аласынъ, явабынъ оьзге бир зат болып шыгады. Ногайда сондай юмаклар да бар, кулакка шалынган сес йогардагы юмактынъ тутувына себеп болган.

Каранъа коста канлы балта.
                                      (Тил).
Аьдем авызынынъ иши кос пан тенълестирилген. Тил оьткир, касапшыдынъ балтасындай кызыл. 

Энъгир-менъгир аяклы,
Сексен сегиз таяклы.
                        (Кирпи).
Энъгир-менъгир деп кишкей, кыйсык аягы болганга айтканлар, ийнелери коьп санлы шоькирли таякка усайды.

Сувда калка, куьмис алка.
                                   (Ай).
Коьлдинъ бияласында айдынъ суьлдери коьринеди. Айдынъ суьлдери сувдынъ уьстинде ютылмайды, куьмис алкага усап, калкып, йылтырап турады.
Д.Н.Садовниковтынъ «Орыс халк юмаклары» (сборник загадок, вопросов, притч и задач. С.П.б. 1901.) деген йыйынтыгында мунавдай юмак бар.
На поле ногайском,
На рубеже татарском.
Стоят столбы точеные,
Головки золоченые.
                             (Рожь).
(Ызы болаяк).