1969-ншы йыл «Грозненская» тукымлы койлардынъ саны 2,5 миллионга дейим етеди. Бу тукым бизим Ногай шоьлдинъ аталык тукымы, бизим атагымыз эм оьктемлигимиз!
Ногай район согыстан сонъгы йылларда танымастай туьрленди. Яслар билимге ымтылдылар. Биз йогарыда айтып кеткенлей, эллинши йылларда да бизде ногайлар арасыннан кадрлар болмаган болса, озган юзйыллыктынъ етписинши йылларында районнынъ туьрли тармакларында ислейтаганлардынъ ишинде ногай миллетлилер 80 процент болатаган эди. Баьри де школаларда бас дерислерди окытатаганлар да, етекшилер де кеспили билимли ерли кадрлар эдилер. Ногай окытувшылар арасында С.К.Заргишиева, М.Э.Муратова, Р.С.Эдильбаев Россия Федерациясынынъ ат казанган окытувшылары деген сыйлы атка тийисли болдылар, онлаган окытувшылар сол атты Дагестан Республикасы оьлшеминде алдылар.
Эгер эллинши йылларда балалар келистирилмеген меканларда окыйтаган болсалар, аьли районда бар 16 школадынъ 15 аьлиги заманга келисли алатлар ман канагатланган орта школа болады,онлаган школага дейимги учреждениелер бар. Школаларда 3 мынънан артык балалар окыйдылар, 400-ге ювык педагоглар куллык этеди. Бизим школалардынъ буьгуьнги окувшылары Савлайроссиялык олимпиадаларда, конкурсларда ортакшылык этедилер эм баргылы орынларга тийисли боладылар.
Эмлев тармагында да аьллер тамырыннан туьрленди.Алдын авылларда кыска заманлы курсларды кутарган практиклер эмлев-алдын шалув куллыкларды юритетаган эдилер. Мысалы, 20-дан артык авыллар, 4 колхоз киретаган Бошан эм Сары-Сув авыл Советлердинъ яшавшыларын эсли фельдшер-практик аьжетсизлейтаган эди. Баска ерлерде де аьллер ийги тувыл эди. Согыстан алдынгы, согыс мезгили йылларында, согыстан сонъгы заманда да савлык саклав тармагын медицина билимлери йок К.К.Кокоева, К.А.Койбалиев эм баскалар етекшилегенлер. Алпысыншы, етписинши йылларда районга врачлар Р.А.Заргишиев, А.С.Арсланов, кеспили билимли орта медицина куллыкшылар келдилер. Коьп йыллар узагында районда эмлев тармагын Россиядынъ ат казанган врачы Р.А.Заргишиев басшылады эм савлык саклав исин йогары дережеге салувга, ерли медицина кадрлар аьзирлевге уьйкен уьлис косты. Йогары билимли, йогары намыслы врач эм уйгынлавшы Р.Заргишиевтинъ аты халктынъ эсинде ийгилик пен сакланады. Буьгуьнлерде районымызда халктынъ савлыгы уьшин яны авырыйтаган йогары билимли 70-80 врачлар, 200-ден артык орта билимли медицина куллыкшылары ислейдилер.
Согыстан сонъгы эллинши йылларда маданият куллыкшыларынынъ сийрек биревинде кеспили билим бар эди. Маданият тармагында куллык этетаганлардынъ сырасында кеспили билими бар деп Мурзадин Ибрагимович Османовты, Мархаба Аджигельдиевна Саллыбаевады эм санавлы баскаларды айтпага болатаган эди.Коьбисинше, маданият учреждениелер маданият билими йок куллыкшылар ман толыстырылган эдилер. Эллинши-алпысыншы йылларда районнынъ маданият тармагын Нурудин Салахович Абдурахманов, Кошманбет Шоманович Кидирниязов, Сейдахмет Копуштаевич Рахмедов етекшиледилер.
Айырым айтпага суьемен 1929-1945-нши йылларда тувганлар акында.Олар боладылар бизим согыстан сонъгы йыллардагы етимислеримиздинъ белсен катнасувшылары. Олар алдылар оьзлериннен уьйкен несилдинъ колларыннан эстафетады эм тийисли дережеде бардырдылар ясуьйкенлерининъ ислерин. Сол йылларда районымыздынъ социал-экономикалык яшавындагы маьселелерди йогары дережеде шешкен Эсманбет Ярыкбай улы Акмурзаевти, Якуб Ибрагим улы Кулунчаковты, Елманбет Асанали улы Агаспаровты,Казгерей Бектемир улы Абубекеровты, Балбийке Алимурза кызы Аджибаевады,Сейпудин Сали улы Бекбулатовты эм коьплеген баскаларды эслеримизде саклаймыз.
1970-1980-нши йылларда районды Б.А.Аджибаева етекшилейди эм касындагы ясуьйкенлерге эм тенълерине таянып, район алдында турган маьнели борышларды шешуьвге етисти. Ол етекшилеген мезгилде Кизляр – Терекли-Мектеб деген асфальт йол, уьш шарлаклы школалар салындылар, «Сельхозтехника», тогай-мелиоративли станция, машина-малшылык станция ашылдылар, районга газ келип баслады, Ленин атындагы, «Путь Ленина», «Кунбатарский» совхозлар йыныслы койлар оьстируьвши хозяйстволарга айландылар. Халкымыздынъ кайратлы кызы Балбийке Аджибаева районды басшылаган йылларда келдилер кургаклы шоьлде шуга юнли йыныслы койларды оьстируьв бойынша сулып алмага Монголиядан, Каракалпакиядан ваькиллер.
Сав дуныяга белгили шаир, Ленин атлы эм Патшалык баргылардынъ иеси, Социалист Истинъ Баьтири, Ленин орденлерининъ иеси, СССР Оьр Советининъ Президиумынынъ агзасы Расул Гамзатовтынъ сол йылларда бизим районга келуьви уьйкен оьзгерис болды.
Етписинши йыллардан баслап районда культура тармагы баска дережеге коьтерилип баслады. Буьгуьнлерде районда Саз алатлар халк ансамбли, «Айланай» ансамбли, Ногай драма театры, саният мектеби эм с.б. куллык этеди.
Айтылган шаирлеримиз эм язувшыларымыз К.Оразбаев, Г.Аджигельдиев, Кадрия, А.Култаев, Б.Кулунчакова, М.Авезов, М.Кожаев, М-А.Ханов эм баскалар адабиатымыздынъ абырайын коьтердилер, онынъ оьрленуьвине уьйкен уьлис костылар. Композиторларымыз эм йыравшыларымыз М.Османов, З.Максутов, З.Зинеев, Я.Кудайбердиев, У.Ваисов, С.Карагулов, А.Романов эм баскалар халкымыздынъ анъ маданиятын кеспи дережесине коьтердилер, баска халкларга таныттылар. Аьр кайсы яктан таланты бар Сраждин Батыровты атамай болмаймыз. Сахна саниятын оьрлендируьвде С.Абубекерова уьстинликлерге етиседи.
Халкта диннинъ кайтадан оьрленуьвине Уллы Аталык согысынынъ катнасувшысы, районнынъ биринши имамы Янмурза Кожаевтинъ уьлисининъ баасы уьйкен.
Келип турган несилдинъ акында каьр шегуьвдинъ аркасында районнынъ туьрли тармакларынынъ кыйыншылары оькимет савгаларга – орденлерге эм медальлерге, Россиядынъ эм республикадынъ ат казанган куллыкшылары атына тийисли этилдилер.
Кыркыншы-эллинши йылларга дейим оьзининъ квалификациялы кадрлары болмаган халкта бу куьнлерде оьзининъ аьлимлери бар: илмилер докторлары А.М.Аджиев, Д.С.Кидирниязов, Г.М.Шомарова, Б.Кочекаев, 20-дан артык илмилер кандидатлары.
Буьгуьнги яс несилге каратып айтпага суьемиз: «Аьзиз ювыкларымыз, буьгуьнги уьйкен етимислеримиз уьшин ясуьйкен несилдинъ алдында сиз тоьлеп болмастай борышлы. Сиз олардынъ онълап берген исин колынъызга алдынъыз, соны тийисли дережеде юритинъиз. Сизинъ атайларынъыз-тетейлеринъиз, ата-аналарынъыз яккан шыраклар халкка туьз ниет пен куллык этуьв йолынъызды ярык этсин. Олардынъ ис суьерлиги, кайратлыгы, халкына, Аталыкка туьз ниетлиги яшавынъызда коьрим болсын. Ясуьйкенлеринъиз оьзининъ кишкей Элин суьйгендей, сиз де ога куьшинъизди, билиминъизди беринъиз, онынъ онъганы уьшин аьрекет этинъиз, ийги ислеринъиз бен онынъ данъкын, атын шыгарынъыз! Наьсип сизге!».
Суьвретте: Ногай районнынъ алдынгысы партия эм совет куллыкшысы Э.Акмурзаев; Эдиге авылынынъ маданият куллыкшылары К.Болатов эм А.Кульниязов.
