Венера Акбулат кызы Кидирниязова(Лукманова) талаплы окытувшы, шаир, журналист, «Ногайым» эм тематикалык соьзлик «Аьлемет соьзлер» деген эки шыгармалардынъ иеси. Венера Акбулат кызы - халкымыздынъ алал кызы, ногай тили акында йылдан йылга билимин оьстирип, оны сакланувына эм оьрлендируьвине коьп куьшин салып келеди. Буьгуьн биз сол шаир кыскаяклыдынъ яшавы, яратувшылык йолын ашыклап айткымыз келеди, неге десе сондай халкы уьшин уьмитли аьдемлер бизде аьли де коьп болса экенлер деген аьруьв мырадларымыз бар.
- Венера Акбулат кызы,яшав йолынъыз акында хабарласанъыз экен?
- Мен Ногай районнынъ Орта-Тоьбе авылында тувганман. Меним авылымды «шаирлердинъ авылы» деп айтпага болаяк, неге десе, бу кишкей авылда белгили бизим шаирлер: М.Авезов, А.Култаев, Г.Аджигельдиев тувганлар. Яс шаир, аьлиги заманда Карашай-Шереш республикасындагы Ногай районынынъ маданият боьлигининъ етекшиси З.Булгарова да(Тилекова), шаир эм йыравшы К. Абдулакимов Орта-Тоьбе авылында тувганлар.
Бу авылда уста йыравлар да бар, айтпага, М. Кишинеев, Е. Джумагишиева эм Г. Теркеева.
Бу авылда 1974-нши йылдынъ курал айынынъ 9-нда, Енъуьв байрамы куьн тувганман. Авылдынъ сербетли сувы аьдемге куьш эм сулып бергендей, аьдемнинъ шаркына сондай да эмли болып югады.
1980-нши йылда мен сол авылдынъ мектебине биринши кере окувшы болып келгенмен. Биринши окытувшым Хадижат Язувовна Колдасова- билим ягыннан бек билимли хатын, баслангыш классларда окувымызды язбай яде окымай, мага коьре бир де бармаганмыз. Йогары билим алмага барганда да, ислегенде де онынъ каты кылыгы алдыдагы бизим яшавымызга бек керекти.
- Сизинъ яратувшылык йолынъыз не заттан басланды эм кайтип оьскен?
- Энъ биринши ятлавларымды он доьрт ясымнан алып баслаганман. Олар оьз элимди суьюв, шоьлдинъ ярасыгы ман оьктемсуьв, аьскерлик юриткен яслардынъ акында ойларымды коьрсеткенлер. Сол язылмаларымды мен авылдасым болган, йогары билимисли окытувшыга, коьп йыллар авыл мектебининъ етекшиси болып ислеген Ашувхан Арслановнага Шандиева коьрсеттим. Ол мени янына олтыртып, блокнотымды колына алып, ятлавларымды алгасамай окып, мени бир аз йигерлендирген соьзлерин айтып, ятлавлар язувынынъ сулыбына уьйретти. Ашувхан Арслановнадынъ мага сол заманда соьйтип алал болганын эм уьйретип, яратувшылык толкынына миндиргендей болганын, мен бир де мутып болмаякпан.Ким биледи, сол ятлавларымды мен баска аьдемге коьрсеткен болсам, яшавым калай туьзилеегин?
Меним биринши ятлавларым «Шоьллик маягы» газетасында, сонъ Черкесск каласындагы «Ногай давысы» газетасында, «Тувган Элим» деген альманахта баспаланганлар.
Яратувшылык сулыбымды Карашай- Шеркеш педагогикалык университетинде окыган 1991-1996 йылларында оьстирип баслаганман. Соьзлик тилимди байытып, баска шаирлердинъ ятлавларын окып, олардынъ кайтип язганларын терен тешкерип карап, оьз ятлавларымды язганда, ярасыклав амалларын кулланувга уьйренип турганман. Меним яратувшылык оьсуьвиме сол университетте ислейтаган Ю.Каракаев эм М.Султанбекова коьп косымларын эткенлер. Олар ятлавларымды окып, анализин этип,
кемшиликлеримди, янъылысларымды коьрсетип, кайдай литератураларды окып уьйренмеге керек экенин айтып, тийисли маслагатларын бергенлер.
Йогары билимди алганнан сонъ,1997-нши йылда «Шоьл тавысы» газетада ислеп баслаганман. Журналист кесписининъ усталыкларына мени сол заманда редактор болган М.Кожаев эм мени уьйретуьвге тапшырылган М-А.Ханов коьп кыйын салганлар. Сол билимлеримди мен бу куьнге дейим де кулланаман. Савлай яратувшылык аьдемлердинъ арасында болган мен де уьйренип, ак куьнлев мен куьнлеп, олар ман куьезленип, сол йогарлыкка етиспеге шалысканман.
2001-нши йылда мени бактым Ленин авылынъ яшавшысы болган, белгили бурынъгы йыравшы Курай Лукмановтынъ оьспирлерининъ аьелине келин этип коскан. Сол йылларда бурынъгы йыравдынъ сондай да куьшли, феноменли эси болганына, онынъ кишкей бала заманыннан алып ногай халкымызднъ баьтир йырларын билмеге кайтип шалысканына, оларды бек аьруьв билгенине куьезленип, мен де бурынъгы йырлардынъ куьшли, шешен тилде язылувларына коьмилип, олардынъ сырларын билмеге талап эткенмен. Меним эрим Муратали Лукманов та сыпаты ман «Шора баьтир» йырын аьруьв билетаган эди.
Бурынъгы йырлар ман байланыслы болувым ман, меним колыма туьскен А. Баскаковтынъ «Ногайша- орысша соьзлиги» уьйкен орынды тутты.
- Оьз шыгармаларынъыз акында кыскаша айтсанъыз экен?
- Биринши китабимди «Ногайым» деген ятлав йыйынтыгын 2008-нши йылда баспадан шыгарганман. Онда боьликлерге айырылган оьз элимди суьювге, ата-анама, лирикалык ятлавлар, яшав акында ойларым, «Куьнаьли» эм «Арслан» деген поэмалар киргенлер.
Экиншиси- тематикалык соьзлик «Аьлемет соьзлер» баспадан шыгып, 2011-нши йылда дуныя коьрген. Ол кишкей тамшылар ман 20 йыл бойынша йыйналган исим. Орта мектебин кутылганлай,
Карашай- Шеркеш университетине ногай тилимди саклав мырадым ман туьскенмен. Ногай тилимиздинъ оьлип басланувы коьп аьдемлерди тынышсызландырады, оны саклавдынъ бир соравы да шешилмеектей болып коьрингени басларымызды тоьмен салдырды. Тек аьруьвликке ыйнанув юрегимнинъ бир шетинде яшады, эм мен аста акырын, оьз алдыма ногай соьзлерди, такпакларды, айтувларды йыйнав куллыгын юриткенмен. Ногай тилинде А. Баскаковтынъ соьзлигиннен баска йок экенин эм бек кереклигин анълап, ногай тилимизди саклав ойым ман, бир кишкей болса да, оьз косымымды этип, сол соьзликти баспадан шыгарганман. Соьзликке географиялык терминлер, оьсимликлердинъ, балыклардынъ атлары; атлардынъ (лошадь) туьрлилери, алатлары; аьдемнинъ муьшелери, касиетлери акында соьзлер;синонимлер, омонимлер, антонимлер; тематикалык такпаклар эм айтувлар; медициналык терминлер, динлик соьзлер; юристлик соьзлер; кумашлардынъ атлары… Баспадан шыгарган соьзликти мен Билимлендируьв Управлениесининъ етекшиси К. Отегенова коьрсеткенде, ол хош коьрип, аьруьв баалап, оларды уьлестирмеге ярдам эткен.
- Аьлиги заманда ногай тилимизди оьстируьв бойынша кайдай ойларынъыз бар?
- Йылдан йылга биз янъы технологиялардынъ оьсуьвине шайыт боламыз. Ногай тил эм адабиат учебниклердинъ етиспевлик маьселесин шешуьв аьлиги янъы технологиялык оьмирде кыйын тувыл деп ойлайман- бизим Ногай районында «Электронная бибиотека» туьзилсе, сонда ногай тилиннен эм адабиатыннан баьри класслардынъ учебниклери де электрон кебинде йыйналар эди. Сол «Электронная библиотека» ман, ногай тилин окыйтаган баска районлардагы ногайларымыз да пайдаланар эдилер. Оьз районымызда сол библиотекадынъ туьзилисин окытувшылардынъ эм окувшылардынъ мобильли телефонларына, планшетларына, компьютерларына эм с.б. затларга йибермеге болаяк.Класстан бир
балага йиберилсе, сонъ ол керек затты аьлиги янъы амаллар ман баскалар ман боьлисеек.
Бизим оьспирлеримизге, яс- явкамызга сол бийикликте болган билим янъылыклары керек деп ойлайман. Олар- бизим тилимизди оьстиреек йогары проектлер: соьзликлер, логикалык ойынлар, кроссвордлар, сканвордлар, филвордлар, судокулар, ребуслар туьзуьв эм шыгарув. Балалар уьшин ногай тилинде язылган йырлар эм караокелери де яслардынъ соьз байлыгын, йырлав сулыпларын, оьз тилин суьюв сезимлерин оьстирер эдилер.
Бизим балаларымыз бек акыллы, талаплы, янъы технологиялардан аьруьв анълайдылар.Бир янъы заттан сонъ, тагы да баска янъы зат шыгады. Аьлиги балалардынъ ойлавлары да баска болып коьринеди, сонынъ уьшин, сондайларды бир куьпке йыйнап, олар ман бирге сол йогары, янъы технологиялы проектлер акында ойланганы оларга да, ясы уьйкенлерге де келимли болаяк. Бир балалардынъ ата-аналары оьз балаларынынъ оьсуьвин коьтергишлевине коьп куьшлерин саладылар, сол зат та билимди янъы толкынларга коьтермеге болады.
Туьрли ерлерде яшаган ногай балалар арасында кызыклы ойынлар, ярыслар озгарув олардынъ конъиллерин коьтереек, йолдаслыкты тувдыраяк, бир- бириси мен ногай соьзлер, аьдетлер акында билимлерин оьстиреек эм билмеге шалыстыраяк.
Кишкей балалар уьшин халк кийимлери мен, баьтирлери мен боявлар шыгаргым келеди. Бу ойында балалардынъ карандашларды дурыс этип ыславы, яратувшылыгы, тил байлыгы,ярасыклав амаллары, ярасыклы сезимлери оьсеек.
Оннан да кызыклы болар электронлы ойнав- боявлар (айырым этип, айванлардынъ, оьсимликлердинъ кеплери орыс эм ногай тилинде атлары ман). Сол ойынды Эльбрусоид фирмасы этип болатаганын сорап билгенмен, эгер балалар уьшин кыйналган бир спонсор болса, соны этпеге болаяк эди.Бизим яслардан халкымыздынъ патриотларын оьстируьв, олар ман байланыс
ыслап, колымызды созув, бирликке ымтылув- бизди тек куьшлендиреек.
Москва, Ставрополь, Астрахань калаларында яслар оьз талаплары ман ногай кешелерин, ногайлар ара йолыгысувларын бек кызыклы этип озгарадылар. Соннан биз яслардынъ бир бири мен коьрискиси, ногай тилин билгиси,тынълагысы келгенин сеземиз. Тек соларды ойлайтаган яслар оьз алдыларына, айырым яшагандай коьринеди, сондай коьринислерге бизим яслардан энъ деген оьз халкына коьмек эткенлерин аькетип коьрсетуьв, олардынъ конъиллерин коьтеруьв, баскаларга коьрим этуьв- бек яхшы болар эди деген ой келеди.
- Сиз аьлиги заманда кайдай ислерди юритесиз эм соны ман байланыслы кайдай ойларынъыз бар?
- Озган йылдынъ кырк кийик айыннан алып, мен Орта-Тоьбе авыл мектебинде методикалык лабораториядынъ етекшиси болып ислеймен. Онынъ мырады: ногай тил окытувшыларына ярдам этип, дерислерде тилимизди оьстируьвде янъы методикалык амалларды косылма этуьв.
Ногай тилиннен эм адабиатыннан учебниклердинъ эски болувлары, олардынъ етиспевликлери, уьйкен маьселелердинъ соравлары ФНКА етекшиси К.З.Янбулатовтынъ ойланувы ман сол методикалык лаборатория ашылган. Онынъ орынбасары А. З. Межитов сол ойларды дуныяга эндируьв уьшин, янъы истинъ атын, туьзилисин ойлаган эм методикалык дериси онынъ каравлыгында ислейди. Методикалык дериси ишине Ногай районымыздынъ ногай тил окылатаган аьр бир мектебиннен бирер окытувшы киргенлер, олардынъ аьр бириси сайланган темалары бойынша куллыкларын юритедилер эм сол ислери бойынша окытувшылар арасында Илми-практиалык конференциясы озгарувына ФНКА эм район билим управлениесининъ ваькиллери шакырылаяклар.
-Мектеблерде ногай тилиннен окув китаплердинъ етиспевлик маьселеси мен байланыста не зат айтпага боласыз?
-Мен Ногай районнынъ администрациясына, ФНКА етекшиси К.З.Янбулатовка оьз проектим мен барганман, онынъ аты «Электронный учебник по родному языку и литературе» эди. Сол проект акында, ногай тил эм адабиат учебниклерининъ етиспевликлерин карыжсыз аьзирлемеге болаягы акында айтканман. Мен универсаллы, янъы технологияларга келискен учебниклер туьзеегимди, проекттинъ мырадларын, туьзилисин, кайдай аьруьв янъылыклар болаякларын, окытувшыларга эм окувшыларга кайдай кызыклы болаягын ашыклап айтканман. Соны ман, бизим ортак соравымызды бирге шешеек болып соьйлегенмиз. Аьлиги заманда мен 6-ншы класстынъ ногай адабиат учебнигин электронлы кебинде туьзуьв куллыгын юритемен.
Ойымда аьли де ногай тил окытувшыларына коьмек этип, электронлы дериске планлар туьзуьв. Коьбисинше, бу планлар ногай тил дерислерине бек керегеек, неге десе сонынъ ишине аьзир карточкалар, ойынлар киргистилееклер. Этно-маданиятлык проект бойынша, интегрированлык дерислерди туьзуьв, мысалы: ногай тил- биология (оьсимликлердинъ, айванлардынъ атлары), ногай тил- география (географиялык терминлер), тувган тил- технология (ногай оьрнеклерди материаллардан, бисердан, табиат алатларыннан аьзирлев), тувган тил- тарих (тарихимиз акында) эм с.б.
-Ногай газетасынынъ редакциясына кайдай йоравларынъыз бар?
- Аявлы ис йолдасларым! Халкымыздынъ бек коьпленген аьр куьнлик соравларын шешуьв, алдышы бизим аьдемлеримиздинъ уьстинликлерин коьрим этип коьрсетуьв, маданиятымызды, адабиатымызды, тилимизди оьстируьв соравларын ашыклап коьрсетуьв- олар баьри де сизинъ мойынынъызда, эм сол маьселелердинъ акында сиз усташа газета бетлеринде язасыз! Сизинъ усталыкларынъъыздан бизим ногай халкымызга бек коьп пайда келеди, сав болынъыз! Ана тилимизде сондай газета бар
болганына бек куьезленемен эм суьйинемен! Ногай шоьлимизде тек яхшылыклар болып турганын баьримизге де йорайман!
Хабарласувды юриткен
Г.Нурдинова.
Суьвретте: В.Кидирниязова.