Санавлы куьнлерден быйылдынъ экинши яртысына элимиздеги газеталар эм журналларга язылув шагы финиш сызыгына етеди.

Совет йылларында кайсы бир аьдем де элде, республикада шыгатаган туьрли баспа изданиелерине суьйип язылатаганы эсимизде болар. Язылып, почта кутыгына келген газета эм журналларды алганда, солар ман бирге уьй ишине айырым куваныш саьвлеси киргендей болатаган эди. Сол йылларда элимиздеги баспа изданиелерине язылув шагында оькимет ягыннан уьйкен ярдам берилип келген. Ол кайдай коьмек десенъиз, энъ маьнелиси – язылувды кенъ кепте халк арасында яюв, аьруьв реклама этуьв. Бу ягыннан партия органларыннан алып, тоьмендеги организациялар эм учреждениелер етекшилери, коллективлер, айырым агитаторлар, яваплы аьдемлер эм почта боьликлери бир тилде эм бир ниетте куьн сайын куллык эткенлер.

Элбетте, заманлар эндигиси тамырыннан туьрленген. Биз аьли капитализм, рынок катнасувлары йорыгында яшаймыз. Ама соны ман бирге оьткен оьмирлерден патша заманы, совет йыллары болсын, ийги деген аьдетлерди, ис эм яшав йорыкларды, катнасувларды алып кулланмага бизге бирев де буршав бермейди. Сонынъ акында бир неше кере Россия Президенти Владимир Путин де айткан эм айтады.

Аьлиги заманда тувган тилимиздеги «Шоьл тавысы» газетасына язылувды газетадынъ редакциясы, район администрациясы, сийрек аьллерде авыл почта боьликлери болмаса, бирев де юритпейди демеге болады. Бу истинъ энъ де маьнели ягы – тувган тилимиз, газета – ол халк маданиятынынъ бир кесеги, онынъ тарихи, информационлык майданы экени акында аз айтылады десем ялган болмас. Аьли ис коллективлерде газетага язылувды «таяк салып» юритпесе, юрмейди демеге керек. Соьйтип этпесе, сийрек ким язылаяк. Ама бу исти баскалай онъламага да йоллар аз тувыл. Акы неден керек, алдынгысы КПСС район комитетинде сол исти совхозлар исшилери, коллективлер арасында бардыратаган сав бир айырым боьлик бар эди. Оннан баскалай, ер-ерде баспа изданиелерине язылувды онълайтаган парткомлар, рабочкомлар, комсомол организациялары да болган. Аз десенъиз, язылув шагында ногай шаирлери эм язувшылары, журналистлери мен йолыгыслар да оьткерилетаган эди. Бу пайдалы эм керекли ис эндигиси токтатылган демеге керек. Тек соны ман бирге тувган тилин уьйренуьв маьселеси йылдан-йылга оьткирленип, оьз тилинде соьйлемейтаган ногай балалар саны арта береди. Аьлиги заманда миллет газетасын коьбисинше тек ясуьйкен эм эсли аьдемлер окыйдылар. Олардынъ да сырасы йылдан-йылга азаяды. Ана тилиндеги газетады колына да алмай сав бир несил оьсти эм аьли де оьседи…

Болса да буьгуьнлерде ногай тилиндеги баспа изданиелерине язылув исти юриткендей айлак та бирев де йок экен деп айтып болмаймыз. Бар бизде авыл администрациялары, почта, район маданият, билимлендируьв боьликлери, яслар орталыгы. Коьрсетилген субъектлер (авыл почта боьликлериннен баскалары) ногай тилимиздеги газетасына язылув исти мойынларына алсын деп бирев де айтпайды. Ама язылув шагында солардынъ аьр бириси кайдай ды бир шараларды (биревин йогарыда атадым) редакция ман байланыс тутып оьткермеге боладылар. Сондай ислер аьлиги заманда газетага язылувдынъ тоьмен туьсип барувын, бир соьзсиз де, ийгилендирмеге боладылар. Бу яктан терен ойланган ис юритуьв керек.

Бизде аьли ногай авторлары ман йолыгыслар оьткеруьв деген шара коьпте мутылган. Ама соларды эндигиси авыл клубларында яде ис коллективлеринде уйгынласак, сийрек ким келер деген ой да босына айтылмайды. Буьгуьнлерде, эгер йолыгыслар аьзирленсе, соларга язувшылар оьзлери де бири калмай келер деген сеним этуьв кыйынлы. Кыйынлы, неге десе ызгы 20 йыллар ишинде сондай куллык мутылып, онлаган йыллар узагында туьзилген сав бир уьйкен идеология тармагы бузылган. Бузылган алдынгы куватлы элимиз, аьвелги тармаклар ара байланыслар, ийги ис аьдетлери. Эндигиси аьр бир тармак оьзи алдына кыйынлык коьрип тырпанълайды. Айтпага, миллет театрымыздынъ спектакльлерине де, халкымыздынъ саз алатлар оркестрининъ концертлерине де каравшылардынъ катнавы оьзи алдына бир маьселе. Ол зат бизим газетага язылув маьселеси мен бирге шыкканын эсте тутув керек.

Ногай тилиндеги китаплердинъ сатылмавы, окылмавы, школада ногай балалардынъ оьз миллет тилин окымага суьймегенлиги, бу соравлардынъ баьрининъ де туьби бир – вайымсызлык. Сонынъ астына авыр мина салынган. Бир куьн атылаяк, сонъында кесеклеримизди йыйнап та болмассык. Соны токтатув уьшин халк арасында миллет маданиятымызга, саниятымызга сыйды кайтадан тургызув керек (оьрлентуьв акында соьз аьли уьшин коьтерилип те болмайды. Маданиятымыз оьрленуьвге йол алды деп айтармыз, йогарыда коьрсетилген маьселелер туьз шешилген сонъ). Биз, маданият куллыкшылары, колларымызда халк пан аьллесуьвге кайдай куьшли рычагларымыз бар турып, соларды кулланып болмаймыз…

Аьли уьшин шоьлдеги миллет газетамызга язылув кутылмага бир юма калган. Соны бос йибермей, ювыктагы почта боьликлерине барып, ногай тилинъиздеги газетага язылынъыз. Дурыс, кайбир авылларда язылганларга газетады еткеруьв осал уйгынланганы акында, газетадынъ иштелигине шагынатаганлар да аз тувыл. Заман ман бирге баьри зат та янъырмага, аьдем уьшин онъайлы болмага, ийги ягына туьрленмеге керек – ол яшав законы. Бу соравлардан тура авыл активистлерин, почта етекшилерин, белсенли газета окувшыларын йыйнап, куьзде тоьгерек стол оьткермеге керек болар.

Халкымызда «Сен де кудагай, мен де кудагай, арбамызды ким айдагай?» деген аьруьв соьз бар. Сога усап, аьли уьшин соьзимизди койып, миллет газетамызга язылмага алгасайык.

М.Ханов.

Халк фронты исин куьшлендирмеге тийисли

Россия Президенти Владимир Путиннинъ «тувра линиясы» бойынша сырагылары акында РФ Федераллык Йыйынынынъ Государстволык Думасынынъ депутаты, СНГ ислери бойынша Госдума комитетининъ председателининъ орынбасары, Дагестан Республикасында Ортакроссиялык халк фронтынынъ Регионаллык боьлигининъ сопредседатели Умахан Умахановтынъ ойын баспалаймыз.

Меним ойыма коьре, Владимир Владимирович тагы да бир кере элимиздеги эм дуныядагы коьп маьселелер бойынша оьз билимининъ эм анъламынынъ йогары оьлшемин коьрсетти. Онынъ бир неше аьризелери коьплеген россиянлыларды суьйиндирди деп ойлайман. Олай дегеним, россия экономикасындагы рецессияды оьткенимиз эм биз оьсуьв йолына туьскенимиз, Президенттинъ 2012-нши йылындагы «май указларына» кирмей калган бюджетниклердинъ янъы категорияларына 2018-нши йылдынъ 1-нши январиннен алып кыйын акларын арттырув планы акында айтканы. Яс окытувшылар оьзлерининъ ис йолдасларыннан 2-3 кере кем оьлшеминде кыйын ак алмага керек тувыл экени акында онынъ эткен коьрсетуьвиннен сонъ туьрленислер болар деп сенмеге туьседи. Сол затка Россия Президенти регионлар етекшилерининъ эсин каратты. Соны ман бирге ана капиталынынъ программасынынъ заманын созув, солай ок соны кулланувдынъ амалларын кенъейтуьв планлары да суьйиниш тувдырды деп ойлайман.

Сол ок заманда, бизим уьйкен элимиздинъ туьрли муьйислериннен туьскен яшавшылардынъ соравларынынъ коьплилиги эм солардынъ иштелиги бойынша, коьплеген федераллык законлары, патшалык программалары эм Россия Оькиметининъ токтаслары эм распоряжениелери, кайсы бир соравлар бойынша Президенттинъ тапшырмалары толы кебинде толтырылмайтаганын анъладым.

Мага коьре, ортакроссиялык халк фронты РФ Президентине элимиздинъ гражданларыннан туьскен соравлардынъ анализине таяна берип, оьз ис аьрекетининъ планларын эндиги де бир кере туьзетип шыкпага тийисли.

ОНФ Регионаллык боьлигининъ активистлери 2017-нши йылда проект аьрекетин яшавга шыгарувга киристилер. Республика яшавшылары ман бирге косылып олар Россия Президентининъ «май указларынынъ» пунктларында белгиленген коьп туьрли ислер мен, аьлиги замандагы кала яшавын кеплендируьв, республика яшавшыларынынъ санитар-эпидемиологиялык эмишлигин эм экологияды коршалав, йол курылыс, халкты медицина яктан канагатлав сапатынынъ соравлары ман каьр шегедилер. Халк фронтынынъ активине бу исти куьшлендируьв керегеди.

Кайтаг районынынъ автойолларынынъ сапаты болмаса, Дагестан маьселелери бойынша баска соравлар «тувра линия» ислеп турган заманда берилмедилер, ама эфирде айтылган темалар республика яшавыннан эрек экен деп санамага керек тувыл.

Республикалык эм муниципаллык властьлери мен бирге Дагестанга келисли эм усаслы соравларды тергеп шыкпага эм ОНФ Регионаллык боьлигининъ ис планын туьзетпеге керек болады. Мысалы уьшин, Цунтин районынынъ Мокок авылынынъ уьйлери янган яшавшылар маьселелерининъ шешилуьв йолын.

Янъыларда Махачкалада Дослык уьйинде «Дагестанда савлык саклав: аьллер эм оьсуьв йолы» деп аталып, форум озгарылды. Форумда Дагестаннынъ Аькимбасы Рамазан Абдулатипов ортакшылык этти.

Медицина куллыкшыларына каратылган соьзинде,Рамазан Абдулатипов олардынъ куллыгынынъ уьйкен маьнесин белгиледи. Онынъ айтувына коьре, форум деген зат эмлевшилерге маьселелерди ортага салып ойласпага энъ де онъайлы амал.

Форумда Россия савлык саклав министри Вероника Скворцова атыннан келген хошлав хат окылды.

ДР савлык саклав министри Танка Ибрагимов Владимир Путиннинъ Федеральный Собраниеге язган хатыннан уьзик окыды. Онда В.Путин патшалык политикадынъ маьнеси аьдемлерди саклав экенин айтады.

Республикадынъ Аькимбасы орта дережели медицина куллыкшыларына кыйын акты коьтеруьв кереги акында айтты. Р.Абдулатиповтынъ айтувына коьре, орта дережели медицина куллыкшылары исте сав куьн боладылар, ама кишкей кыйын ак аладылар. Мундай аьлди туьзетуьв керек дегенди айтты регионнынъ етекшиси.

Шыгып соьйлевлерде Россияда Р.Р.Вреден атлы травматология эм ортопедия илми-тергев институтынынъ директоры Рашид Тихилов, «Россиядынъ энъ де ийги врачы» деген Савлайроссиялык конкурстынъ енъуьвшиси хирург Магомед Абдулжалилов, онкологиялык пациентлердинъ «Здравствуй» деп аталатаган ассоциациясынынъ дагестан регионаллык боьлигининъ етекшиси Хадижат Даудова, Кизляр районынынъ Кардоновка авылынынъ ФАП заведующийи Екатерина Заскалька, Москвадагы балалар кала больницасынынъ бас врачы Исмаил Османов, Дагестан Респубикасынынъ Халк Йыйынынынъ савлык саклав эм социаллык политика бойынша комитетининъ председатели Висампаша Ханалиев,Кизилюрт каладынъ аькимбасы Магомед Уцумиев эм баскалар ортакшылык эттилер.

Солай ок форумда медицина тармагында ийги иси мен белгили болганлар савгаландылар. Олардынъ ишинде Россия савлык саклав министри В.Скворцова, Дагестанынъ савлык саклав министри Т.Ибрагимов эм Каспийск

каладагы орталык больницада функциональный диагностикадынъ врачы Азиз Багандов.

За последние годы Дагестан показал ошеломляющие показатели социально-экономическое развития. Немалую роль в столь больших успехах сыграл глава республика Рамазан Абдулатипов. К 70-летию руководителя РД журналист Андрей Караулов подготовил фильм-размышление о современном Дагестане и его главе. В фильме ведущие экономисты страны дают оценку экономическому положению Республики Дагестан и действиям республиканских властей, а также говорят о достижениях Рамазана Абдулатипова.

Вчера, 6 июня 2017 года, в конференц-зале администрации Кизлярского района прошла церемония вручения государственных жилищных сертификатов ликвидаторам аварии на Чернобыльской АЭС.

Павел Тетерятников (с. Крайновка) и Николай Гончаров (с. Некрасовка) получили сертификаты на улучшение жилищных условий из рук Главы Кизлярского района Александра Погорелова и начальника Управления социальной защиты населения Кизлярского района Марии Медалиевой.

Александр Погорелов, вручая жилищные сертификаты, сказал: «Подвергая себя опасности, вы грудью встали перед невидимым и сильным врагом, с честью выполнили свой долг. Мы всегда будем помнить о подвиге чернобыльских ликвидаторов. Всем вам, дорогие друзья, я искренне желаю доброго здоровья, долгих лет жизни и благополучия в ваших семьях!».

Значимость проводимой работы Министерством труда и социального развития РД совместно с администрацией Кизлярского района по поддержке участников ликвидации аварии на ЧАЭС, отметила Мария Медалиева. Она также поздравила участников ликвидации аварии на Чернобыльской АЭС со знаменательным событием, пожелала здоровья и радости в новых домах.

В свою очередь Павел Тетерятников и Николай Гончаров поблагодарили руководство района и Управления социальной защиты населения Кизлярского района за постоянную заботу и признание заслуг участников ликвидации аварии в Чернобыле.

Стоит отметить, что в 2017 году в Кизлярском районе государственные жилищные сертификаты получили 6 чернобыльцев и 1 вдова ликвидатора Чернобыльской аварии.

Мероприятие прошло с участием членов рабочей группы регионального отделения ОНФ в Республике Дагестан «Социальная справедливость», врачей республиканских лечебных учреждений, активистов.

В ходе мероприятия было подчеркнуто, что реализация данного проекта позволяет открыто сформулировать проблемы социальной сферы и найти пути их решения с учетом мнения граждан, помогает гражданам участвовать в работе системы оценки качества медицинского и социального обслуживания.

«Мы не только должны принять участие в реализации данного проекта, но и максимально донести этот проект до жителей нашего региона, дать им возможность напрямую участвовать в формировании оценки системы здравоохранения, социальной сферы, образования и культуры, в том числе и через интернет ресурсы и сайт проекта «Народная оценка качества», - отметила координатор проекта ОНФ «Народная оценка качества» в Республике Дагестан, сопредседатель регионального штаба ОНФ в Республике Дагестан Татьяна Рассохина.

Необходимо отметить, что не всегда баллы, выставленные организациями, совпадают с мнением граждан. При этом, степень удовлетворенности оказываемыми услугами напрямую зависит от отношения персонала социальной организации к населению.

«Мы все в том или ином отношении сталкиваемся с работой социальных учреждений, но, чтобы общественный контроль таких организаций был более эффективным, и нужна работа сайта проекта «Народная оценка качества». Он позволяет быстро, открыто и качественно сформулировать проблему, найти решение для нее и скорректировать работу», - подчеркнула Рассохина.

Сайт narocenka.ru позволяет каждому гражданину выразить свое мнение относительно качества работу учреждений социальной сферы, образования, здравоохранения. Это детсады, поликлиники, центры обслуживания населения, школы и другие учреждения. Каждая оценка учитывается, сравнивается с официальной оценкой организации, в результате чего формируется эффективная обратная связь населения и власти, разрабатываются механизмы устранения недостатков работы учреждений. Итогом реализации проекта «Народная оценка качества» станут предложения по совершенствованию системы независимой оценки организаций социальной сферы, а также будет сформирован реестр лучших управленческих практик в социальной сфере.

В ходе заседания также были обсуждены вопросы подготовки предложений к круглому столу ОНФ по ряду проблем сферы здравоохранения, который пройдет 22 июня 2017 года в Москве под руководством члена Центрального штаба ОНФ Леонида Рошаля.

Тагы бир окув йылы битип, юзлеген окувшылар уьйкен яшав йолына шыгадылар. Артта завыклы бала шак, куванышлы танапыслар, билим алган дерислер, окытувшылардынъ салган белгилери. Алдыда тыныш болмаган, бир де кыйын, бир де тыныш яшав сынавлары. Ол да бактыга коьре. Аьли уьшин выпускниклердинъ бас борышлары ортак патшалык сынавларды уьстинликли оьтуьв.

Буьгуьнлерде сол сынавлар да ызына ювыклап келеди. Бу окув йылдынъ ызында Ногай районы бойынша Ортак патшалык сынавларды(ЕГЭ) 121 эм 1 дистанционлы окув бардырган, Негизли патшалык сынавларды (ОГЭ) 276 окувшылар оьтедилер. Сол санларда 11-нши класс кутылатаганлардынъ ишинде 6 окувшы эм 9-ншы класс кутылатаган окувшылар ишинде де сол шаклы – енъил аьллерде (авырувлы балалар) сынавларды оьткенлер.

- Бу сынавларды берип баслаяктан алдын тийисли аудиториялар аьзирленгенлер. Солар баьри де видеокамералар ман канагатланганлар. Аьр бир боьлме, балаларга олтырмага ер белгиленген. Аьр бирисинде сынавларды уйгынлавшыларга да орын белгиленген. Школага кирген ерде темир алатлардынъ барлыгын белгилейтаган алат та курылган эди. Кыскаша айтканда, баьри тийисли йорыклар да тутылганлар, - дейди Билимлендируьв Управлениесининъ специалисти Орталык патшалык сынавларынынъ муниципаллык координаторы У.Кокурова.

Эндиги алдыда бир сынав калган. Сол сынавды да бергеннен сонъ тамамлары акында соьйлермиз. Тек бу ерде оьз ойымды да айтпай озып болмайман. Оькен йыллар ман тенълестиргенде, бу йыл алдынгы йыллардай болып, балаларымыз Ортак сынавларды оьтетаган А-Х.Джанибеков атындагы школасынынъ алдында, азбарына тармаскан ата-аналарды да, кашып-пыскан, тыгылып сынав куллыкларын эткен окытувшыларды да коьрмедик. Ата-аналар уьйренгенге усайды яде болса, окытувшылар оьзлерининъ билимлерин йогары дережеде берип, окувшылар алган билимлерине сенип баслаганлар.

Г.Сагиндикова.

Суьвретте: сынав оьтеди.

Наркотиклер темасы тек бизим республикамызда тувыл, савлай Европада да бек актуальли болады. Наркомания ман кайтип куьрес юритилетаган болса да, ол йылдан-йылга, кайда сизге, куьннен-куьнге деп те айтпага болады, яслар арасында ярык тезлиги мен яйыла береди. Сол санда бизим дагестан ямагатымыз да бар. Яслардынъ наркотиклер мен пайдаланувы – ямагатшылыгымыздынъ маьнели маьселелерининъ бириси. Наркотиклер мен пайдаланатаганлар динди де, эр – хатын экенлерин де мутадылар.

Республикамыздынъ йогары власть органларында бу тема уьстинде аз соьйленмейди, алдын шалув ислер акында да айтылады. Узак кетпеге керек тувыл, бизим Ногай район бойынша ОВД куллыкшылары ман да сол тема бойынша акциялар юритилип турадылар. Айтпага, «Каерде оьлим сатадылар, билдиринъиз», «Сенинъ занъ согувынъ биревдинъ яшавын куткарар!» эм сондай баскалар.

Наркомания кыянатшылыктынъ, эзиетлевдинъ де оьсуьвине амаллар береди, аьдемликти оьлимге аькеледи, туьрли эмленмейтаган авырувлардынъ яйылувына себеплер этеди. Мысалга республикамызды алып карасак, ВИЧ-инфицированный аьдемлердинъ 75 % проценти наркотиклерди кулланган саялы зарарланганлар. Савлай Россияда наркомания ман куьрес белсен юритиледи. Сол санда бизим Дагестан Республикамызда да. Аьли уьшин бизде наркомания ман куьрес юритуьв уьшин наркотиклерге карсы комиссия туьзилген, соны оьзи республикадынъ аькимбасы етекшилейди. Сога да карамастан, бизим республикамызда аьллер ийгилерден тувыл. Туьрли баспа органларынынъ бетлеринде шыгатаган макалалар наркоманлардынъ саны оьсуьвден баскалай, туьсуьви акында айтпайдылар.

Республикадынъ наркодиспансерининъ етекшисининъ билдируьвине коьре, буьгуьнлерде 6 мынъга ювык аьдемлер эмленуьв аладылар.

- Ол сан дурыс тувыл, эгер соны биз 8-ге арттырсак, республикамыз бойынша наркотиклерди кулланатаганлар санын шыгарармыз,-дейди ол.

Солай ок бир неше булаклардынъ билдируьвлерине коьре, наркоманлар санларында бек коьп ясы етпегенлер бар. Хатын-кызлар да (25 яска толмаганлар) наркотиклерди тасув ман каьр шегедилер, кулланатаганлар да коьп. Соны ман байланыслы ден савлыгы болмаган балалар да тувадылар эм бала оьлими де оьседи.

Россия наркологларынынъ илми-тергев институтынынъ статистикалык билдируьвлерине коьре, наркотиклер кулланатаган балалардынъ яслары 14-15 яска келеди. 7-11-нши класслардынъ балалары ишинде наркоман балалардынъ саны 8 кереге оьскен.

Дагестан патшалык наркотергев управлениесининъ билдируьрине коьре болса, наркотиклерди кенъ яйылдырувда балалар катнасатаган тайпалар бар экен.

Алдынгы йылларда наркотиклерди яслар 22 ясларыннан алып кулланатаган болган болса, буьгуьнлерде 12-14 яс «тийисли норма» деп саналады. Ызгы он йыл ишинде наркотиклерден оьлетаганлар саны 42 кереге оьскен. Мектеб окувшыларынынъ 70% проценти яшавында бир кере болса да, наркотиклер мен пайдаланып караганлар. Наркотиклер сататаганлар баслап балаларга тегин берип, оларды аьвликтиредилер, сонъ сол зарарлы алатсыз яшап болмайтаган этедилер. Дурысын айтканда, мектеблер аркалы наркомания ясарады. Узак кетпеге керекпейди, бир-эки йыллар артта бизим ногай еримизде де сондай аьллер болады деген хабарлар шыгып юрди. Тек коьргеним йок, эситкеним бар. Аьли айткан соьзинъди ыспатла десе, явабым йок. Ама соны эткен аьдем, оьзининъ балалары да бары акында мутпасын. Артка не тасласанъ, алдынъда сонынъ каьрин шегерсинъ. Эсинъизде болсын.

Наркомания терроризм мен бирге кол ысласып барады. Наркоманлар акша уьшин бир иркуьвсиз караклар сыраларына киредилер.

Наркомания ман куьрес кыска болжалга болмага керек тувыл, куьн сайын биз савлай ямагатымыз бан сол зарар ман куьрес юритип турмага керекпиз. Наркомания йок болмас, эгер сатувшылар, кенъ яйылдырувшылар, сол аркалы байымага суьетаганлар эслерин йыйып, кир ислерин коймаса.

Г.Сагиндикова.

Суьвретте: наркотикли алатлар.