В.А.Коренякодынъ шоьлде калдырган ызы
Эндиги бизден алыс 1993-нши йылда Ногай тарих-уьлке танув уьйине уьш аьдем келип кирдилер. Солардынъ бириси – бизим ердесимиз, ол заманда Ростов патшалык университетининъ тарих факультетининъ студенти Ахмед Аминович Ярлыкапов эди. Экиншиси – орта ясындагы бийик бойлы эр киси оьзин Москвадагы Куьнтувар халкларынынъ саниятларынынъ патшалык уьлке танув уьйининъ бас илми куллыкшысы, тарих илмилер кандидаты Владимир Александрович Кореняко деп атады. Уьшинши йолдас – ол сол ок уьлке танув уьйининъ суьвретке алувшысы Евгений Иванович Желтов эди.
Сол заман бирев де В.Кореняко ман Ногай уьлке танув уьйининъ ис катнасувы сонъында солай да тар, узын болар экен деп ойламаган эди. Бу байланысымызды Владимир Александровичтинъ анъсыздан замансыз дуныядан таювы тек боьлди. Сондай катнасувымыздынъ сырагысы етимисли болды: ол зат Ногай шоьлининъ уьлке танув исине уьйкен косымын этти.
Бизим ис байланысымыздынъ энъ маьнели эм бас йолы Ногай районында юритилген археологиялык казув ислери болады.
Аьдемлер тарихинде «халклар саьнелери» деген анълам бек аьруьв белгили. Соьйтип оьмирден-оьмирге бурынгы аьдемлер коьшуьвлери, айтылган аьскер юрислери, белгили савда йоллары оьтетатаган регионларды атаганлар. Россия кубыласында сондай «халклар саьнесининъ» бириси деп Сырт-Куьнбатар Каспий бойлары эм энъ де бас деп Терик пен Куьми йылгалары арасындагы Ногай шоьллиги болганы белгили.
Кавказ – ол Европа эм Азия арасында турган уьйкен оравлык деп саналган эм кайсы заманларда да оны куьнтувардан айланып оьтпеге онъайлы болган. Сол себептен Дагестаннынъ туьзлик ягы дайым да бурынгы эм орта оьмирлердеги тарихлердинъ коьп маьнели оьзгерислери оьткен ерлер деп саналган. Бу ерлер мен Закавказьеге, Ювык Куьнтуварга эм Куьнбатар Европага оьзлерининъ согыс йоллары ман гуннлар, скифлер, хазарлар юрип озганлар. Соьйтип, XIII оьмирдинъ басында Каспий бойындагы авлаклар ман Шынъгыз ханнынъ, XIV юзйыллыктынъ ызында Темирдинъ аьскерлери оьткенлер.
Бу айтылган фактлар коьптен бери Ногай шоьллигине археологлардынъ эслерин каратпага керек эдилер. Дагестаннынъ, Шешен Республикасынынъ, Ставрополь крайынынъ конъысы районларында заман-заманы ман бир кишкей казув ислери сама оьткерилетаган болса, Ногай районы бир де археологлардынъ аягы баспаган ерлер болып калганлар. Тек бирерде мунда келип кететаган археологлар кумлар арасыннан табылатаган алатларды йыятаган болганлар, оннан сонъ экспедициялар оьзлери уьшин коьрнекли эм аьдетли тарих эстеликлерине йолланганлар. Ол зат боьтен де Ногай
шоьллигиндеги бурынгы тоьбелер (курганлар) сонда ок та коьзге илинетаган тоьбелер болганга сейирли ис болып коьринеди. Ногай шоьллигиндеги тоьбелер – дуп-дурыс кепли ыспайы тоьбелер, олар эндиги де йолавшыдынъ коьзлерине узактан ок коьринедилер эм аьли де коьп заманлар каравшылардынъ коьзлерин суьйинтип тураяклар.
Мага бу сорав коьптен бери нава бермейтаган эди. Туьрли илми ерлерге тилек этуьвлеримнен пайда болмады. Ызында тек В.Коренякодынъ Ногай районына келуьви бу маьселеди ериннен козгамага багайт берди.
Ногай районы еринде археологиялык эстеликлерининъ эки туьрли кеби бар: бириншиси – тоьбелер (курганлар). Солар ер уьстине тоьгерек кебинде балшыктан уьйилгенлер эм оьзлери астында эски камырларды ясырадылар. Экиншиси – кум адырлары, солардынъ уьстинде арада эски алатлар – саздан этилинген сав уьйкен савытлар эм солардынъ кесеклери, мойыншаклар, оклардынъ ушлары эм коьп баска затлар табыладылар.
Сондай биргелес аьрекетимиз сырагысында 1995-нши йылда Ногай уьлке танув уьйининъ экспедициясы алдынгы «Карасув» совхозынынъ ызанларында ерлескен бир тоьбеди казды. Ол замандагы Ногай район администрациясы аькимбасы А.Аджиевтинъ етекшилиги мен бу тоьбеди казувды карыжлавды мойынына алды. Уйгынлав ягын – мен, илми ягын В.Кореняко басшыладык.
Бу дуныядан тайганлардынъ камырлары уьстине ер балшыгын уьюв шоьл халклары арасында багыр-тас оьмирдинъ ызында яде ез оьмирининъ басында (бизим эрага дейим IV мынъйыллыктынъ ызы – III мынъйыллыктынъ басы) шыгады. Соьйтип курылган биринши тоьбелер кишкей оьлшемли эдилер, ама солардынъ коьбиси сонъында уьйкен тоьбелердинъ негизлери болдылар. Боьтен де ызгы заманларда шоьл яшавшылары янъы тоьбелер уьйип олтырмай, алдынгы эскилердинъ уьстилерине балшык косып турганлар. Бурынгы тоьбеге мейитти коьмген сонъ, аьдемлер сол камыр уьстине тагы да топырак уье бергенлер. Соьйтип тоьбе оьлшеми оьсе берген, сондай зат бир кере тувыл, бир неше кере болып турган. Бизим Ногай шоьллигинде сондай тоьбелер уьстинде XVII – XIX оьмирлерден алып келетаган мусылман сынтасларын да коьрмеге болады.
«Карасув» тоьбеси яде илми тилинде айтылганлай, 1-нши номерли тоьбе сондай эки кабат коьмуьвлер этилинген тоьбединъ уьлгиси эди. Алдынгы эски дегенде эски камыр эм онынъ уьстине куйылган биринши топырак уьйимшиги – ез оьмирдинъ баслапкы йылларындыкы. Коьп терен болмаган тоьгерек кепли шукырдынъ туьбинде уьйкен аьдемнинъ суьеги табылды. Коьмилген мейит аркасы ман яткарылган, онынъ аяклары тизлериннен буьгилип коьмилген эди. Аргы дуныяга кеткенди сонда керекли затлар ман канагатлав аьдети аьли энген болса да, сол аьдет дайым да тутылмаган, неге десе бу камырда бир алатлар да йок эди.
Бу аьдем камыры бизим эрага дейимги III мынъйыллыкта казылган эм кишкей ер тоьбешиги этилинип коьмилген. Соннан бери мынъ йыллар оьтеди. Бизим эрага дейимги II мынъйыллыкта Сырт-Куьнбатар Каспий тенъизи бойында яшав суьрген баска шоьл куьби орта ез оьмирининъ ызында
яде сонъгы ез заманы басында бу тоьбеди оьзлери арасыннан оьлген уьйкенлер эм балалар уьшин оьлик эсабында сайлаганлар. Тоьбеге эки-уьш мейитти коьмип болып, аьдемлер онынъ уьстине тагы да балшык уьйгенлер эм соьйтип тоьбеди эки кабат эм оннан да артык оьстиргенлер. Соьйтип олар бу яклардан яде ийги ерлерди излеп, яде душпанлар баскыншылыгыннан басларын коршалап коьшип кеткенше, сол тоьбеде оьлгенлерин ерлестирип турганлар.
Каирбек Бальгишиев,
Ногай тарих-уьлке танув уьйининъ директоры.