Эстелик – ол айырым тарих оьзгерисининъ шайыты яде соны эсте саклав уьшин патшалык яде ямагат аьрекети мен куллык этилип салынган белги.
Эстеликлерден тура макаламды баслаякта, мен бизим Ногай районымызда олардынъ саны аз экенин эслемей болмадым. Йок, аьр бир авылда бир яде эки эстелик бар. Ама олардынъ баьриси де демеге болады Уллы Аталык согысыннан кайтпаган авылдасларга, В.И.Ленинге багысланганлар. Тек бир Червленные Буруны авылында шоьллигимиздинъ асыл кесписи – Баьтир койшыга эм тукымлы меринос ногай койга багысланган ялгыз бир эстелик эм Баьтирлер аллеясы (уьйкени район орталыгында) салынганлар. Соны ман болды-калды, битти хабар.
Ногай районы дуныядагы баьри ногайлардынъ орталыгы деп саналады. Бизим якларга йыл сайын Россиядынъ туьрли регионларыннан, ювык эм узак шет эллерден конаклар, сийрек болса да туристлер кирип кетедилер. Оннан сонъ аьлиги шакта дуныя эллери арасында аьдемлердинъ кыдырувлары, катнавлары, коьшуьвлери коьбейген заман. Соны эсте тутып тувган ата юртымызда яшав йорыгымызга келисли эстеликлер салынмага керек болады. Айлак та халкымыздынъ тарихи бек бай. Сол себептен айтылган тарих аьрекетшилерине эстеликлерди биз салмасак, ким салаяк? Мысалы, 1991-нши йылда «Эдиге» эпосынынъ 600 йыллыгын байрамшылаякта Терекли-Мектеб авылдынъ паркында Ногай Ордасын туьзуьвши, данъклы аьскер етекши Эдиге-бийге эстелик салынаяк ер белгиленген эди. Сол ер аьли де бар, тек эстелик орынына эндиги де тавдан аькелинген тас ялпайып туры. Оны салув акында буьгуьн соьз нешик те юритилмейди. Онынъ яныннан эндиги аьдемлер де уьндемей, эс бермей озадылар. Эдигеге эстеликти биз, баьри ерлерде яшайтаган ногайлар, йыйналып салмага да болаякпыз. Тек бу соравды ойласув керек.
Биздеги аьр бир авылдынъ, тоьбединъ айырым кызыклы тарихи, преданиеси, халк арасында легенда кимик айтылган атаклы аьдемлери, аьр авылдынъ кайдай ды бир оьнери, ис усталыгы йок тувыл. Неге ярамайды экен, мысалы, район паркына енъил этип ясап айтылган ногай арбадынъ макетин салмаска? Яде ногай аттынъ, туьединъ суьвретлерин, домбырады, арба дегершигин, ялавды, бурынъгы таьшенъкеди эм сондай баска тарих яшав алатларды? А термеди ше? Айтпага, Куьнбатар авылында шоьл ногай кийгизине эстелик белгисин салмага заман коьпте еткен болар. Солай ок шагында шанъ шыгарган Караногай палванлары Сувыкка, Койлакайга (Калакайга), Байнайга, темирши Карагулга, Баьтир-кадыга, Алгисиге, айтылган йыравларына эм баскаларга оьз тувган авылларында эстеликлер салынса яде суьвретлери ясалса, авыл музейлеринде материаллар йыйналса (оькинишке, баьри авылларда да ерли музейлери йок), бизге келетаган конакларга коьрсеткендей зат болаяк.
Дурыс, аьлиги авыр заманларда бу соравды шешуьв енъиллерден тувыл. Болса да аьр авылда уста коллы, оьнерли аьдемлер аз болса да бар эм оларды бу иске даьврендируьв керек. Темирден, тастан эстелик этуьв, элбетте, баа, ама саздан, агаштан, телден, колда болган материалдан уста аьдем не затты да ясамага болады. Сондай усталар акында бирерде орталык телевидение де передачалар коьрсетедилер.
Авылларымызда эстеликлер аз. Кырдан келген конакларга тек Баьтирлер аллеясын, район паркын, арша орманлыгын (онынъ да яртысы янып соьнген) коьрсетемиз. А коьрсетпеге болаяк затымыз бизде йок тувыл, халкымыздынъ уьйкен бай тарих эм анъ-акыл потенциалы бар.
Магомет-Али Ханов.