Оьз халкынынъ алал улы Джуманов Равиль Утемухамедович арамыздан замансыз кетти. Ол зат ногайларга эм тюрк –татарларына уьйкен йойым болады. Ондай аьдемлер арамызда аьлиги заманда сийрек йолыгады. «1985-нши йыл кишкей халклардынъ ыхтыяры акында М.Горбачевтинъ билдируьв эткениннен алып меним наьсипли шагым басланды. Мен кагынып, савлай бойга турдым эм ногай халкыма куллык этпеге йолландым. Мен халкымды куткарув уьшин тувганман»,- деп ол айтатаган эди. Эм сол шактан алып ол яшавын оьз халкына куллык этуьвге багыслап келди. Аьр бир заманнынъ оьз баьтирлери тувады. Соьйтип Джуманов та оьз халкынынъ баьтири деп санайман. Ол бас деп Астраханьде, оннан сонъ Карашай-Шеркеш республикасында, Дагестанда, Ставропольде боьлинген кишкей ногай ямагатларын бирлестирди. Джуманов тувган ногай тилин уьйренуьвин тергевди биринши орынга салды. Меним ойым ман Джуманов онынъ ана тили Астраханьнинъ баьри школаларында окылатаганы ман мырадына етип, яшавга разы болып кетти. Керек ерде ол шоьл карагусындай болып, бийип те алатаган эди. Йолыгыса калсак мен ога «шоьл боьрисине салам беремен» дейтаган эдим. Ол мага сол затым уьшин бир де оькпелемеген. Тек бир кере маьнесин анълатканымды тиледи. Боьри - ол тюрк аьдемлердинъ белгиси болады. Онынъ бас сапатларынынъ бириси боьри йолыннан бир де адаспайды, эм оны колга уьйретип те болмайсынъ. Шоьл болса ногайлардынъ канына, янына кирип калган.
Джуманов ямагатлык иси уьшин заманын, куьшин, ден савлыгын да кызганмаган, керек ерде оьзининъ кыйын акын, пенсиясын да косып келген. 2002-нши йылда оны аягынынъ куьюви де токтатып болмады. Ол аягына йылы этиклерди кийип яяв, кайбир заманларда коьлик токтатып кезекли Джанибековтынъ окувларын уйгынлав соравлары бойынша ногай авылларына баратаган эди. Ол бек аьлемет аьдем эди. Онынъ кайда да сый- абырайы уьйкен эди. Бир шарада танапыс болганда губернатор миллет ямагатлар председательлерининъ арасында болганы эсимде калыпты. Аьр ким де амал болганга суьйинип, оны ман хабарламага деп ымтылдылар. Биз Равиль Утемухамедович пан бирге турамыз. Губернатор турган аьдемлерди оьтип бизге янасып, аманшылыгымызды сорап, Джумановка биринши болып колын созды. Эм мен оны ман татарлар эм ногайлардынъ катнасы бойынша турган оьткир соравлары бойынша хабарладым. Болса да ногайлар- татар тувыл экенин, эм онынъ оьз маданияты, тили, аьдети болган айырым халк болатаганы акында билмеге тийисли. Ол мага «классическая казанская татарка» деп айтатаган эди. Эм мени Татарстан ваькили этип санайтаган эди. Биз экевимиз неше де коьплеген оьткир татар-ногай маьселелерин хабарласув йолы ман шешетаган эдик.
1999-ншы йыл туьзилген «Ак калпак» ямагат биригуьвин 2002-нши йыл кенъейтип «Суьйимбийке» деп атадым. Эм ногай бийкеси, казан патшасы Суьйимбийкединъ бактысы ман кызыксынып басладым. Эм ол мага «Татар эм ногай дуныясында буьгуьнлерде сол козгалысты басламага бирев де йок» дейтаган эди. Ол сол куллыкты баслаганым уьшин мага бек разы болды. Ногай халкынынъ уьйкен бай дуныясына мени Равиль Джуманов аькелди. Аьр йыл сайын оьтетаган Джанибековтынъ окувларында Карашай-Шеркеш, Дагестан, Ставрополь беттен билимли ногайлар ман таныстым. Айтпага олар Иса Капаев, Шайдат Курмангулова -Суюнова, Рамазан Керейтов, Насипхан Суюнова, «Шоьл тавысы» газетасынынъ редколлегиясы эм сондай баскалар эдилер. Бизден коьрим алып Черкесскте «Суьйимбийке» ямагатын туьздилер, область газетасында «Суьйимбийке» деп бетин де шыгарып басладылар. Равиль Джуманов бар заманда биз, тюрк аьдемлери, йогары кеспили тарихшыдынъ коршалавы астында турганмыз. ХХ-ншы оьмир ногайлар уьшин Джанибековтынъ, ХХ1 –нши оьмир Джумановтынъ оьмири деп саналады. Мен оьзимди оны ман бир сырада турган аьдем деп санайман. «Астрахань тюрклерининъ эм ногайлардынъ атасы» акында эскеруьвлерим мен боьлисуьвди борыш деп санайман. Оьзининъ уьйин ол музей кебинде туьрлендирип ярастырган. Онынъ уьйинде конакта археолог Вечеслав Плахов коьп кере болган. Ол оьз уьйинде ногай яшав аьллери коьрсетилген музейи болганын бек суьйген. Ол оьз алдына планлар, борышлар салып , дайым да алдыга караган аьдем болады.
Сентябрь айдынъ басында биз Татарский Башмаловкада 7-нши ноябрьде Авыл куьнине багысланып оьтеек практикалык конференциядынъ юруьви акында соьйледик. Ама….
Буьгуьнлерде Астрахань ногайларынынъ етекшилери деп политологиялык илмилерининъ кандидаты Ильдар Идрисовты, Вали Кутламбетовты, Растапуловка авылыннан дин басшысы Зейнулла Айналиевты, кыскаяклылар арасыннан Ленара Баубековады санайман. Татар дуныясыннан болса Р.Джумановты Гаяз Исхакый ман тенълестиремен.
Наиля Потеева- Фатыхова,
Астрахань областьтининъ «Суьйимбике» деген ямагатлык биригуьвининъ председатели.