Кутырув – ол айванга да, аьдемге де ортак оьткир вируслы юкпалы авырув. Ол дайым да айванды да, аьдемди де оьлимге еткереди. Аьдемде бу авырув гидрофобия деп аталады.

Мараз авырыйтаган айваннан ол тислегенде, тырнаганда силекейиннен, солай ок силекей юккан алатлардан, затлардан коьшеди.

Айванлар тислеген аьдемлер кутырув маразынынъ вирусы авырыган айваннынъ силекейинде авырув белгилери шыкканша дейим 10 куьн ишинде сакланувын билмеге тийисли. Сонынъ уьшин сизди кайдай болса да бир айван тислесе, «сол айван аьруьв эди» деп кол силтеп коймага ярамайды. Уьй айванлары арасында аьдемлер уьшин коьбисинше ийтлер эм мышыклар, кыр айванлардан – туьлкилер, боьрилер, борсыклар эм туьрли кемируьвши айванлар кавыфлы.

Эс беруьв керегеди, коьп аьллерде айванларга балалар тисленедилер, оларга сол себептен айванлар ман аьллескенде саклык тутув бек керегеди. Айырым шараларды табиатта тыншаюв мезгилинде кыр айванлар ман, соны ман бирге кемируьвши айванлар ман аьллескенде тутув керегеди. Сак болмаганлык, кыр айванлары ман аьллескенде дурыс йорыкларды тутпаганлык коьбисинше аьдемлердинъ савлыгына эм яшавына кавыфлык тувдырады.

Уьй айванлары районнынъ айванлар авырувы ман куьресуьв бойынша ветеринар станциясында эсапта болмага керек эм йыл сайын кутырув маразына карсы оларга ийне урылмага тийисли. Айванлар кайсы мараз бан авырыса да эм боьтен де оларда кутырув маразынынъ белгилери (номай кепте силекейи акса, юткан заманда кыйналса, шаркы тыртысса) коьрингенде, сонда ок ювыктагы ветеринар станциясына билдиринъиз, оьзинъиз авырыган малды эмлеменъиз. Ол зат тек сизинъ уьй айванынъыз уьшин де тувыл, ама тоьгеректегилер уьшин де кавыфлы.

Эгер сизинъ айванынъыз аьдемди тиселегендей болса – сол аьдемге оьзинъиздинъ адресинъизди билдиринъиз эм ийтинъизди яде мышыгынъызды ветеринар станциясынынъ ветеринар врачына коьрсетуьвге эм тергевге элтенъиз. Айван артыннан 10 куьн ишинде тергев юритиледи. Айваннынъ иеси сонынъ уьшин толы кебинде административлик, солай ок баска аьдемге авыр яралар келтирилсе яде аьдем оьлсе, толы кебинде «Айванларды саклав йорыкларын» бузганы уьшин уголовлык яваплыгына да тартылады.

Кутырув маразынынъ алдын шалув ниетте эм антирабический ийнелер урув болжалын оьткеруьв уьшин айванлар тислеген, тырнаган эм солардынъ силекейи уьстине туьскенлер медициналык ярдамын алув

уьшин яшайтаган ерлери бойынша медициналык пунктларына бармага тийисли.

Аьдемнинъ гидрофобия (кутырув) маразынынъ алдын тек керекли профилактикалык ийне урувлардынъ толы курсын алып шалмага болады. Сондай ийне урувлар курсынынъ пайдасы не шаклы тез басланганы ман байланыслы. Кутырув маразына карсы ийне урувлар аьдемлерге тегин этилинеди. Солай ок авыр аяклы болувы кыскаяклыларга алдын шалув прививкасын эттиртпей коювдынъ себеби болмага керек тувыл. Оьзинъиздинъ савлыгынъызга эм баланъыздынъ савлыгынъызга тийисли эс беринъиз!

Аьлиги заманда медицина аьрекетинде аьдем савлыгына зарар бермейтаган эм иммунитеттинъ йогары оьлшемин оьстиретаган вакцина кулланылады. Ийне урув болжалын бузув кутырув маразыннан аьдем денин толы кепте коршалап болмайды.

Бу маьселеге ушкары карамага ярамайды. Кутырув маразы – ол коркынышлы, аьдемди оьлимге еткеретаган авырув экенин эсинъизде тутынъыз.

Буьгуьнлерде 75 йыл артта бизим тувган якларымыз Сырт Кавказды немец-фашист баскыншыларыннан коршалав урыслары юрип турган эстеликли куьнлер болады. 1942-нши йылдынъ исси шилле куьнлеринде душпан аьскерлери биз бетлерди эм Сталинградты басып алмага ниетленген эдилер. Сол куьнлерде явдынъ аьскерлери бизим Ногай шоьллерди де кесек заманга бийлеп алганлар.

Гитлерши Германия Сырт Кавказды оьзине бойсынтувга уьйкен маьне берген. Совет Союзына шапкынлык эткеннен алып, явдынъ командованиеси Кавказга карап аьскерлерин йиберуьвдинъ планларын курып баслаган. Болса да согыстынъ биринши йылында душпан сол планын толтырып болмады.

1942-нши йылдынъ июль айында Воронеж-Ворошиловград коршалав операциясында енъилген сонъ совет аьскерлери Дон йылгадынъ куьнтувар ягасына тайысты. Соны ман явдынъ аьскерлерине Сырт Кавказга шапкынлык этуьвге онъайлы аьллер туьзилди. Бу согыс операциясын душпан «Эдельвейс» деп атаган. Сога коьре, фашистлер бизим аьскерлерди Ростовтынъ кубыласында эм кубыла-куьнтуварында корсалавга алып, бузгышламага, Сырт Кавказды басып алмага, оннан сонъ Уьйкен Кавказ тавларын бир кесек аьскерлери мен куьнбатар ягыннан айланып оьтип, Новороссийскти эм Туапседи, баскасы ман – куьнтувардан Грозныйды эм Бакуды бийлемеге онъланган эди.

Бу борышларды толтырувга гитлершилердинъ «А» деген армия туьркими беркитиледи. Сонынъ сырасына 17-нши армия, 1-нши эм 4-нши танклар, 3-нши румын армиялары (румынлар сол йыл язда бизим шоьллерге келип еткенлер), 4-нши ава флотынынъ куьшлери киргистилгенлер. Душпанга карсы генерал-лейтенант Р.Я.Малиновскийдинъ Кубыла эм Совет Союзынынъ Маршалы С.М.Буденныйдынъ Сырт-Кавказ фронтлары карсы турганлар.

Сырт Кавказ уьшин согыслар 1942-нши йылдынъ 25-нши июлиннен алып, 1943-нши йылдынъ 9-ншы октябрине дейим 14 айлар узагында бардырылган. Совет аьскерлерининъ согыс аьрекетине коьре, Сырт-Кавказ уьшин согыс эки кезекке боьлинип оьткерилген: бириншиси 1942-нши йылдынъ коршаланув урыслары болады эм солар 25-нши июльден 31-нши декабрьге дейим юритилген.

25-нши июльде душпан Дон йылгадынъ тоьмениннен, Сальск эм Краснодар бетлерге карап юрисин баслаган. Кубыла фронт аьскерлери Дон йылгада явдынъ юрисин токтаталмай, кубылага эм кубыла-куьнтуварга карап кери таяды. Совет Оьр Бас Командованиеси 28-нши июльде эки фронтларды бирге косып, С.М.Буденныйдынъ етекшилиги мен Сырт-Кавказ фронтын туьзеди.

Болса да куьшлер тенъ тувыл эди. Душпан аьскерлери алдыга бара берген. Август айдынъ басында совет командованиеси Закавказье фронтынынъ аркасы ман Терек эм Урух йылгаларында янъы коршаланув туьркимлерин туьзуьв акында карар алады. Фронт аьскерлерине Уьйкен Кавказ тавларынынъ кешуьвлеринде эм Грозный – Махачкала бетлеринде коьп йолаклы коршаланув объектлерин туьзбеге деген буйрык береди. Сол коршаланув объектлерининъ биревлеринде Караногай районымыздынъ колхозшылары, бизим атайлар-тетейлеримиз де куллык эткенлер.

Сталинград уьшин 1942-нши йылдынъ 17-нши июлинде басланган авыр урыслардан себеп, душпан аьскерлерининъ айырым куьшлери сол якларда байланады. Ол зат Сырт-Кавказ фронтынынъ аьллерин бираз енъиллетеди, болса да яв куьшлери эндиги де бизикилерден артык эди. Гитлершилер бизим тувган якларымызды таптап алдыга барувда болдылар. 1942-нши йылдынъ 5-нши августында олар Ставрополь калады (ол заман Ворошиловск деп аталатаган болган, сол йылларда бизим районымыз онынъ эсабына киретаган болган), 7-нши августта Армавирди бийлейди эм Майкопка карап онъланады. 17-нши августта Кавказ уьшин согыслардынъ биринши коршаланув кезеги тамамланады. Куьнтуварга, Каспий тенъизине карап йолланган душпан аьскерлерининъ алдышы куьплерининъ бириси сол куьнлерде бизим район ерлерине келип киреди, 23-нши августта – Терекли-Мектебке.

Коррупция маьселеси

Янъыларда Дагестан Аькимбасы Рамазан Абдулатиповтынъ етекшилиги мен Дагестан Республикасында коррупцияга карсылык этуьв исти йорыкластырув бойынша комиссиядынъ йыйыны болып оьткен.

Бюджет карыжларын ниетли йолы ман кулланмав эм урлавларды токтатув эм алдын шалув бойынша республика иш ислер министерствосынынъ куллыгынынъ сырагылары акында министрдинъ куллыгын юритуьвши Сергей Карпов билдируьв эткен.

Онынъ соьзлери мен, тергевши эм ревизия юритуьвши органлары ман берилетаган республикадагы кыянатшылык аьллерин, суд-следствие юритуьв исининъ материалларын эм информацияды тергев, туьрли оьлшемлердеги бюджет карыжлары алдынгыдай болып кыянатлык исин этуьвдинъ бас негизи болып калувын аянлайды.

«Оьткен 2016-ншы йыл узагында республика иш ислер министерствосы баска ыхтыяр саклавшы органлары ман бирге бюджет карыжларын урлавлар ман байланыслы 386 кыянатлыкты, сонынъ санында уьйкен эм айлак та уьйкен оьлшемлеринде 197 кыянатлыкты ашканлар. Коьрсетилген кыянатлыкларга 166 аьдемнинъ катнасувы барлыгы токтастырылган. Судка 229 кыянатлыклар бойынша уголовлык ислери йиберилген», – деген С.Карпов. Ол быйылдынъ 5 айы ишинде агропромышленность комплекси тармагында 137 кыянатлыклар ашыкланганын да билдирген.

Рамазан Абдулатипов, бюджет – ол патшалыктынъ экономикалык негизи, эм патшалык акшаларын аявлап кулланув приоритет болмага керегин белгилеген. «Республикадынъ Оькимети алдында бу яктан туратаган бас борышлардынъ бириси – ол бюджет карыжларды заманы ман, тийисли адрес бойынша, коьзге коьрнекли эм ниетли аьлде алувды канагатлав», – деген Дагестан етекшиси.

Республикадынъ савлык саклав эм билимлендируьв тармакларында коррупциялык ыхтыяр бузувларга карсылык этуьв бойынша коьрилетаган шаралар акында министрлер Танка Ибрагимов пан Шахабас Шахов шыгып соьйлегенлер. Рамазан Абдулатипов йыйылганлардынъ эслерин коррупция ямагаттынъ савлайы медицина тармагына сенимлигин бузувына каратты. «Врачлар оьзлерининъ байыр кызыксынувларын авырыйтаган аьдемнинъ кызыксынувларыннан йогары салмага керек тувыл. Аьдемлер савлык саклав тармагынынъ баслапкы ниети – ол авырыганлардынъ савлыгында акша этуьв тувыл, а аьдемди эмлев деп сенмеге толы ыхтыярлары бар. Соны ман бирге Дагестан Аькимбасы савлык саклав тармагынынъ ишинде медиклерге берилмеге тийисли демевлик тоьлевлерининъ артына шыкпага деп тапшырув этти.

Онынъ соьзлери мен, тергевши эм ревизия юритуьвши органлары ман берилетаган республикадагы кыянатшылык аьллерин, суд-следствие юритуьв исининъ материалларын эм информацияды тергев, туьрли оьлшемлердеги бюджет карыжлары алдынгыдай болып кыянатлык исин этуьвдинъ бас негизи болып калады.

Картлык- яшавдынъ тамамы болмай, онынъ шереттеги кезеги болады. Эм яшав шагынынъ аьр бир кезегиндей болып, ол аьдем алдында янъы борышлар салады эм оьрленуьвдинъ негизли йолларын коьрсетеди. Ясуьйкен аьдемнинъ оьз яшавы ман разы болувы онынъ янъы яшав аьлине, оьзине етимисли карайтаганы ман байланыслы болады.

2017-нши йылдынъ 27-нши июль айында беркитилген шаралардынъ планлары бойынша Яшавшыларды социаллык ягыннан коршалав орталыгынынъ ясуьйкен гражданларынынъ эм сакатлардынъ куьндизги ял алув боьлигининъ специалисти Н.Аджибаева ман социаллык буйымларын алувшыларга «Картлык суьйинишке: ясуьйкен аьдемнинъ наьсипли яшавы уьшин кайдай аьллер туьзбеге керек» деген темага хабарласув озгарылды.

Хабарласувда социаллык буйымларын алувшылары З.Байманбетова, Р.Ваисова, У.Акманбетова, Н.Карагулова ортакшылык эттилер. Хабарласув бек кызыклы кепте оьтти.

Хабарласувдынъ барысында эсти, эс беруьвдинъ исин ийгилендиретаган «акыл уьшин гимнастика» болмага болатаган пайдалы маслагатлары да берилдилер.

Йолыгыс йылы хабарласув эм шай ишуьв мен тамамланды. Шакырылган конаклар кызыклы озгарылган заманы уьшин уьйкен разылыкларын билдирдилер.

Н.Аджибаева,

социаллык иси бойынша специалисти.

Суьвретте: Яшавшыларды социаллык ягыннан коршалав орталыгынынъ куллыкшылары социалык буйымын алувшылар ман бирге.