Авлакларды шынты кепте баалап эм суьйип билуьв, менимше, орманларсыз толы тувыл. Ярыгы аьр бутакта яйнаган, койы коькшил туьтиндей узактан коьзге коьринген, топыракты ала топан еллерден саклаган орам йолаклары арасында шоьл табиатынынъ янга якынлыгын сезесинъ. Орманлык куллыгы – ол сав бир неше аьдемлердинъ тек кесписи эм каьри тувыл, сайлаган сав оьмир бактысы экенин мен мунда коьп...
Ердеги енъил тувыл яшавымыз арада йылы оьзгерислери, эстеликли шаклары ман эсимизде сакланып калады. Сондай ийги яркын оьзгерислердинъ бириси деп янъыларда Ногай районымызда белгили фотосуьвретши, Россия Журналистлер союзынынъ агзасы, Дагестан Республикасынынъ ат казанган маданият куллыкшысы Владимир Якубович Уразакаевтинъ «Кара-ак туьсли кино» («Черно-белое кино») деп аталган фотосуьвретлер йыйынтыгы баспадан шыгувын айтар эдим.
Яслык – яшавда энъ де кызыклы, завыклы, сенимлерге эм мыратларга толган шак. Мыратлар ман бирге яслардынъ алдында уьйкен яваплылык та турады. Олардынъ билими, алдындагы борышларды тувра эм тез шешип болувы ман элимиздинъ келеектеги онъайлыгы байланыслы.
Уьстимиздеги йылдынъ кырк кийик айынынъ сонъгы куьнлеринде Ногай районымыз курылганлы 90 йыл толады. Сол токсан йыл ишинде тек Ногай районы тувыл, савлай элимиздинъ тарихинде де коьп туьрленислер де болганлар: Уллы Аталык согысы, Афган, Шешен ерлеринде эм сондай баска ерлерде урыслар. Сол урысларда ногай халкымыздынъ да уьлиси бар. Согыстан сонъгы йылларда болса, савлай элимиз бен бизим...
1999-ншы йыл Дагестан Республикасында карак туьркимлердинъ бузылган йылы. Соннан бери 20 йыл да озып барады. Не шаклы аьеллерге олардынъ эткен ислериннен зыян келтирилди. Ата юртка яв шапканда карт та, яс та карап турмады. Оьзлерининъ кепинге, оьмираллага деп йыйнаган акшасына дейим шыгарып, мылтык алып, элин коршаламага шыкканлар (Эльмира Кожаевадынъ язганлары ишиннен), кыйын заманлар эди.
Баьримизге де белгили болганлай, алдымызда – янъы окув йылы. Сога аьзирлик коьрмеге керек болады. Балалар уьйкен суьйиниш пен янъы кийимлерди кийип, мектебке керек затларды карайдылар. Колайсыз яшайтаган аьеллерге янъы окув йылына аьзирлик коьруьв кыйынлыклар тувдырадылар. Аьдетке коьре, «Ногайский район» МР ДР ГБУ КЦСОН-нынъ уьйде балаларды эм балалы аьеллерди социаллык яктан канагатлав боьлигининъ куллыкшылары «Балады янъы...
2019-ншы йылдынъ оьткен ярым йылы ишинде Россия Федерациясынынъ йолларында 133203 йол-юрис йорыклардынъ бузылувлары болганлар. Солар бойынша 16,6 мынъ аьдемлердинъ оьмирлери уьзилгенлер, сол санда 582 ясы етпегенлер. Яраланганлар да аз тувыл, олардынъ саны – 168146 аьдем, сол санда – 15860 ясы етпегенлер.
Аьдем яшавында оьспир шагы энъ де маьнели эм кыйын шаклардынъ ишине киреди. Бизим баьримизге де белгили болганлай, оьспир шагы, коьбисинше, бек кыйын да оьтеди. Сол шак 10-13 яслардан алып 17-18 ясларга дейим созылады. Сол шакта балаларга уьйкен маьне берип те карамага керек, солай болмаганда, сизинъ аьруьв баланъызга кыйын оьспир болувга бир адым калады…
Аьдемнинъ байлыгы – аьел. Куванышлы эм кайгылы куьнлерде ол бизим янымызга эм болады, аьвлетлеримизди коьрсек, баьри мунълы ойлар да шашылады. Сондай аьел деп Эдиге авылда яшайтаган Болатовлардынъ аьелин санамага болады. Бу аьелдинъ басы Курман Иса улы Болатов коьплеген йыллар районда дережели орынларда ислеген, сол йылларда ол маданият тармагында да куллык эткен.
1945-нши йылдынъ язлыгы. Совет халкы гитлерши Германияды енъип турган заманлар. Аьдемлердинъ коьнъиллери де шат, сол шаклы кыйынлыкларды басларыннан оьткердилер, энди болса, баьри зат та артта. Аьдемлер мен бирге табиат та янланды, Ногай шоьли туьрли туьсли оьсимликлерге толды. Мине сол наьсипли куьнлеринде окытувшы Залимхан эм Мутлихан Межитовлардынъ аьелинде тунгыш бала Сраждин де тувган.
