Сабыр, шыдамлы, аьдил, иманлы болмага кереги акында Куран китабинде язылган. Аьне сол ийгиликлерди билуьв уьшин саьбийлер араб элиплерин танып, мусылман маданияты ман ювык танысадылар. Коьп окыган бала терен билим де алады. Бу затларга медресимизде муталимлер балаларды окытадылар. Баскалай да, межигитлеримизде, медреселерде бурыннан алып аьрекет эткен абырайлы, дин билимин таралткан аьпендилеримиз акында да коьп затлар йыйылатаган болар деп эсиме келеди, неге десе ол бизим мусылман маданиятымыз эм тарийхимиз. Сол себептен окувда да, авыздан шыккан соьзде де дайым да дурыслык эм шынтылык болмага керек. Биз эгер дурыс айтпай, ярты соьйлеп, буьтил хабар берсек, айтылган затымыз кыйшайып кетип, буькирейип те калады. Сонъ оны туьз этуьв бек кыйын, не уьшин десенъиз авыз-авыздан эл арасына яйылып кетеди.

Оьрметли ердеслер, мени дайым да уьйкен ойга калдыратаган бир ийги соьз бар, аьне сол соьзди биз дурыс кебинде айтып кулланама экенмиз деп мен шексинемен. Сонынъ акында сизи мен боьлиспеге токтастым. Белкиси, мен бир затларды дурыс анъламайтаган да боларман. Бу ойымды мен бир неше ерлерде айтып сырласканман, ама мага шынты туьз явап берген аьдем коьрмегенмен. «Сен айтатаган соьздинъ маьнеси йок тувыл, ойлап карамага керек», – дегенлер де болдылар. Арасында «Сеники дурыс тувыл, бизим ногайда бир соьзди неше маьнеде де кулланадылар», – деди заьлимдей ашувлана берип, бир карт, билими терен болмаган молла.

Соны ман ол соьз не соьз десенъиз, ол «азан» деген соьз. Коьп йыллар артта мени мен бир киси хабарласаятып, бир яс аьдемди коьрсетип: «Бу йигитимиз — бизим азаншы. Ол межигитте азан шалады», – деди. Соннан бир кесек заман кеткен сонъ бу хабар эсиме туьсти. Баягы кисидинъ «азан шалады» деген соьзи мени бек авара этти. «Азан» деген соьзди орысшага коьширгенде, намазга шакырув деген маьнеде болады. Бизим районда савлай ногайлар «Азан шалады» дейдилер. Аявлы ювыклар, эндиги «шал» деген соьздинъ туьп манесин шешип карайык. Мысалы, биревлер «Мен буьгуьн пишен шалдым», – дейдилер. Пишен шалгы ман шалынады, кол ман юлкылмайды. Бу ерде «шал» деген соьз ур, сок деген маьнеди анълатады. Экиншилей, биз, ногайлар, соьз эсабында шамланганда, кайбир аьдем таза канынъды ишкенде, «ягынъа шалайыма сол!», – деп ашувланганымызды билдиремиз. Уьшиншилей, бизде «домбыра шалды» деп те айтылады. Олай дегенимиз, домбырадынъ шегин козгамасак, ол сес бермейди, давысын шыгармайды. Сол саялы домбырадынъ шегине бир-эки кере шалсанъ ол сесин шыгарады. Эндигиси, сиз бу мысалда да «шал» деген соьз сок, ур деген маьнеди анълатувын аян туьсинип тургандырсыз.

Коьп йыллардынъ артында мен ногайлардынъ домбыра сазларын язып юргенде, домбырашылардынъ авызларыннан «кая, бир урып карайымшы мутпаган болсам, коьптен ойнаган йок эдим сосы сазды» дегенлери буьгуьнлерде эсиме туьседи. Доьртиншилей, бирерде бизде «мойынынъа шалынъды ора» дегенди де эситпеге туьседи. Яде «шалынъды шалып кой» дерлер. Бесиншилей, аьдемге кайдай ды бир авырув ябысып, оны йыккандай болса, «шалып кетипти» деп те айтадылар. Мунда да бу соьз тийип кетипти деген маьнеди аян шайытлайды. Алтыншылай, мал сойганда, биз бирерде «койды (козыды) шала кой» деген соьзлерди де кулланамыз. Тилимизде шал, шалай (сыпат соьзлер. – Ред.) деген соьзлер де бар, ол ак, акшыл деген соьздинъ маьнесин билдиреди. (Автор бу ерде бурын ногайлар талдан шал (ат соьз) сокканын, шал дегени малга шетен, кора ясаганын мутып калдырган болар деп эске келеди. – Ред.). Мине соьйтип, бир неше мысаллар негизинде биз шал деген соьз кайдай маьнелерде бизим тилимизде кулланатаганын билдик.

Эндиги айтаягым, меним ойыма коьре, азанды бирев де шалмаган эм шалмайды. Дурыс, биз бу ерде «азан шалындыраман» десек оны анъламага болады. «Кулагыма шалынады» деген соьздинъ туьп маьнеси баска. «Азан мага эситилинеди» деген соьз маьнеди туьсиндиреди. Бизде ногайда йырда да «Кулагыма шалынады, сенинъ соьзлеринъ», – деп йырланады. Сога усап, узакта болсанъ да, азанды эситесинъ. Менимше, «Кулагыма азан шалынып кетти» деген соьздинъ маьнеси бар. Халкты азан ман намазга шакыратаган азаншы: «Мен азан шаламан», – демей, «Мен азанды шалындыраман», – десе, кулакка киреди. Каракалпаклар «азан шакырып атыр» дейдилер. Кобан ногайларымызда «Азан шакырамыз» дейдилер. Бу соьзлердинъ маьнесин мен дурыс деп билемен. Сол себептен «Биз аьр куьн бес вакыт намазга бес кере азан шакыртамыз» деп соьйлесек дурыс болар эди. «Ставрополь крайындагы етисанларда, ембойлыкларда «азан салдык» деп айтадылар», – деди мага бир киси.

Азан, менимше, согылып, урылып, кышкырып, акырып яде салынып болмайды. Соны эске алып, буьтин ногайымызда эндигиден армаган «азан шакырдым» деп соьйлесек, яхшы болмас па экен? Эндиги, аявлы ювыклар, сиз де ойланъыз, бу соьзден тура бир сырласып карайык. Ногайдынъ межигити кайсы ерде де бир болмага керек. Ярты билими мен дин мен каьр шегетаган инсанлар мусылман динимиздинъ тил маданиятын бузбага тийисли тувыл. Соны ман байланыста дин тутатаган ясларга, мугалимлерге тилимиздинъ дурыс соьйленуьвине мукаят болув керек деп ойлайман. Бу ерде ийменмей, ясуьйкенлер, ногай тилининъ окытувшылары, тил мен каьр шегуьвши аьлимлер мен де маслагат этпеге тарык. Араб тилине дурыс окытаяк болсанъыз, бас деп тувган тилинъизди аьруьв билмеге керек. Ямагат алдына шыгып, каьнъкуьр-суьнъкир этип соьйлесенъиз, эл сизди туьсинмес. Дин етекшилери, орысша айтканда духовный лидерлар, ногай, орыс, араб тиллеринде соьйлегенде соьз иеси болмага шалыспага тарык. Сол заман сизге элдинъ де юреги сынар.

Я.Кудайбердиев, РФ ат казанган маданият куллыкшысы.