Картадагы кайсы регионга да туьрли халклары келуьви мен топонимлердинъ, гидронимлердинъ, оронимлердинъ атлары туьрленип келгенлер. Кобаннынъ топографиялык картасы коьп оьмирлер бойы асыл эм коьшип келген халклардынъ белсенли байланысы болган ери болады. Сол кишкей болмаган ерде, айтпага, абаза, абхаз, адыгей, тюрк-монгол, шеркеш эм сондай баска коьплеген топонимлери бар.
XVIII-XIX оьмирлердеги Ставрополь эм Краснодар крайларынынъ карталарында йылгалар, авыллардынъ эм баска географиялык атлары ногай атлары ман коьрсетилгенлер. Соьйтип, Ставрополь крайынынъ 1891-нши йылдагы картасында Калаус, Кума, Егорлык деген йылгалардынъ ягасында орынласкан ногай авылларынынъ аты коьрсетилген. Кума, Паше йылгалардынъ ягаларындагы авыллардынъ атларында найман, туркмен, мангыт, канглы, керейт, аргын, кырк, сейит, костамгалы, каракыпшак, бесавыл, серкели эм сондай баска ногай этнонимлери авыл атларында йолыгадылар. Айтпага, Туркмен, Арсланбекен, Кирейт, Арган, Канлы, Коландакозле, Жетнокта, Катаган, Карас; Егорлык йылгадынъ бойында Найман, Нижние Енкули йылга бойында Коштамгалы, Каракупчак; Калаус эм Карамык йылгаларынынъ бойында Мангыт, Коштамгалы, Суюндик, Кирейт, Бирабас, Кенендикулы, Дюрмен, Барсуклы йылга бойында – Найман, Алтаяк, Серкеле, Барын деген авыллары орынласканлар. Кевсала Ставрополь крайынынъ Ипатов районында орынласкан. Сол авыл ногайлар ман негизленген. Аьлиги заманда онда туьрли миллетли халклар яшайдылар. Адыгея акында айта келип, Куьнбатар Кавказдынъ миллетлер куьплерине орта оьмирлер шагында коьшпели тюрк халклары, айтпага, печенеглер, татар-монголлар, оннан сонъ, крым татарлары, туьрклер, ногайлар да демевлигин тийгисткенлер. Сол зат адыглер тиллеринде, солай болып, регион топонимикасында да коьрсетиледи. Адыгея ерлерининъ картасында XVIII-XIX оьмирлерде «логонаки» деген этнонимди белгилемеге болады. Онынъ касында Нагой кушх деген «ногайлардынъ тавы» орынласкан.
Нагойкушх яде Нагой-Кошка Адыгеядынъ Майкоп районында Тас тенъиз тоьменлигининъ куьнтувар бетинде орынласкан тав бийиклиги болады. Адыг тилиннен ногайлар тавы деп тувра коьшириледи. 300 мынъга ювык аьдемлериннен туьзилген ногай тукымлары, куьплери Кобан туьзликлеринде XVIII оьмирдинъ сонъына дейим, запорожлы казаклардынъ келуьвине дейим яшаганлар. Негой хекуж Адыгея Республикасында Алчас йылгадынъ туьзлигинде Понужекай авылдынъ кубыласында орынласкан. Адыг тилиннен коьширилгенде, ол ногайлардынъ уьйи деген маьнеди анълатады.
Наджиго Макопсе йылгадынъ йогарыннан 8 шакырым ерде орынласкан кишкей болмаган авылы болады. Онынъ орыс аты Горный болады. Наджи – ол аьлиги замандагы адыгей маданиятлык кеби эски – шапсуг (нижнечеркесского) тилиннен кеткен. Наджиго авылдынъ 2 шакырым еринде косылатаган Макопсе йылгасынынъ солдагы колы эски Нагу деген атын юритеди. Ондай келисуьвлик оьзи-оьзиннен болмаган. Аьвелгиде бу ерлерде Нагуо деген иелик суьрген шапсуг тукымынынъ аты топонимлерде коьрсетилген. Сол тукымнынъ атында татар (ногай) асылы бар болмага да болады. Адыг тилиннен нагой «ногай», «татар» деген маьнеди анълатады. Ногайлар юзйыллыклар ишинде Шесси эм Фишт деген тавларынынъ арасындагы язлык отлаклары ман пайдаланып келгенлер. Сол зат Нагой-Кушх, Лаго-Наки эм сондай баска келисли топонимлерде коьрсетилген.
Ногай-Чук деген Адыгея Республикадынъ Майкоп районынынъ тав каясы болады. Ерли яшавшылар арасында кая эм онынъ тоьси Нэгъой шыгу, айтпага, нэгъой-ногай, шыгу-бийиклик деп адыг тилиннен коьшириледи. XVIII оьмирде Кобан йылгасынынъ онъ ягасында ногайлар кобан бойындагы отлакларды йыйы кулланганлар.
(Ызы болаяк).
Айгуль Аджиниязова, Дагестаннынъ РАН илми орталыгынынъ тарих, археология эм этнография институтынынъ аспиранты.
