Карайман суьвретлерине эм ойлайман, кайдай ыспайы, яркын аьдем. Джалалдин Магомед улын таныганлардынъ айтувына коьре, ол шынтылай да сондай болган. — Джалалдин Шихмурзаев алдынгысы Караногай районнынъ Тоьлекай (аьлигиси Кумлы авылы) 1936-ншы йылдынъ биринши май куьнинде тувган. Уьйде энъ уьйкен бала болганга коьре, атасы Магомед ат шаптырып той эткен дейдилер увыл тувганда, – деп эскереди тенъ-досы акында Уьзбек Равшанбекович Мурзаев.
Джалалдин Шихмурзаев Карагас авылында етийыллык школады битиреди эм окытувшы Муса Курманалиевич Курманалиевтинъ маслагаты ман Кизляр каласына педучилищеге туьседи. Сол йылларды Джалалдин Магомед улы йылы эскеруьвлер мен алатаган болган яшав бойынша. Кайтип эскермесин? Педучилищеде окыган йыллар онынъ келеектеги яшавына оьз демевлигин этпей болмады. Баска яслар эм кызлар ман бирге яс педучилищединъ ямагат яшавында белсен катнасатаган болган. Муса Курманалиевич шаирдинъ сол йылларда язылган ятлавларын окып, «болаякты боьркиннен» дегенлей, эс берди, оьз маслагатын, ойын айтты. Сол да келеектеги аьлимге уьйкен коьмек эди.
1956-ншы йыл Д.Шихмурзаев педучилищеди битирип, окытувшы кесписин байырлап, тувган ерине кайтады. Б.Оьтевова, Э.Алимова, Я.Кулунчаков, Т.Ханмурзаев эм баска тенълери мен ол окытув тармагында аьрекетин баслайды. Эр борышын толтырган сонъ, яс ВЛКСМ Ногай РК экинши секретари болып сайланады. Сонъгы йыллар Джалалдин Магомед улы «Шоьллик маягы» газетасында, Кумлы авыл школасында баслап окытувшы, сонъ завуч болып ислейди. Оьз соьйлевинде ол разылык пан окытувшысы, насихатшысы Муса Курманалиевтинъ акында хабарлайтаган болган.
Ким биледи, сонъгы йылларда да окытувшысынынъ келпети онынъ коьз алдына келип турган болар, неге десе Джалалдин Магомед улы 1965-нши йыл СССР Илмилер Академиясынынъ Дагестан филиалынынъ тарих, тил эм адабиат институтына ногай тили бойынша аспирантурага туьсуьвинде де онынъ уьлиси бар. Эм Джалалдин Шихмурзаев аспирант болады. Сонда окыйтаган йылларда ол туьрли йыйынтыкларда ногай тилининъ соравлары бойынша коьплеген макалалар баспалады, илми конференцияларда белсен катнасты, сога коьре оны илми куллыкшы этип институтта ислемеге калдырдылар.
1976-ншы йыл Джалалдин Магомед улы «Ногай тилинде йыймадынъ бас членлери, олардынъ туьзилисининъ эм айтувларынынъ йосыклары» деген монографиясын баспадан шыгарды, 1978-нши йыл Алма-Атада «Ногай тилиндеги соьз биригуьвлер» деген темага кандидатлык диссертациясын яклады эм филология илмилер кандидаты болды. Сол заманларда да, аьли де филология илмилер докторлары, кандидатлары Джалалдин Магомед улынынъ исине йогары баа бередилер. Филология илмилер докторы, профессор Балакаев онынъ иси акында булай язады: «Джалалдин Магомед улы Шихмурзаевтинъ «Ногай тилиндеги соьз биригуьвлер» деген диссертациялык иси ногай тилиндеги соьз биригуьвининъ маьнели маьселелерин карайтаган бас деп терен илми теориялык тергев этуьви мен басланады, кандидатлык диссертацияга этилетаган талаплавларга толы кепте яваплайды».
Илми тармагында Джалалдин Магомед улы коьп куллык эткен, тил бойынша отызга ювык макалалар язган эм баспалаган. Д.Шихмурзаев ногай халкымыздынъ белгили язувшысы деп белгили, тарих, аьдетлер акында язылган макалаларын баьриси де кызыксынып окыйдылар. «Кабатлы йыймадынъ синтаксиси», «Иершен кабатлы йыймалардынъ синтаксиси», «Тизбели кабатлы йыймалардынъ синтаксиси» деген синтаксис бойынша колязбалар аьзирлеген аьлим, оннан баскалай, «Ногай фразеологиялык соьзлигин» туьзген, «Ногайша-орысша фразеологиялык соьзлик» шыгарув уьстинде де ислеген. Оьз макалаларына билдируьвлер йыйнамага деп Джалалдин Магомед улы Ставрополь крайынынъ, Карашай-Шеркеш Республикасынынъ, Астрахань областининъ ногайлар яшайтаган туьрли ерлерге барган. Яшав бойынша Джалалдин Шихмурзаев ногай тилининъ тармаклы лексикасын йыйып, соьзлик шыгармага ниет этетаган эди.
– Бизим ногай тилимиз айлак та бай эм ярасык. Мени боьтен де бизим халкымыздынъ байыр, тек оьзимиз бен соьйленетаган соьзлери кызыксындырады, – деп айтатаган болган аьлим эм оьз куллыгында сол соьзлердинъ маьнесин коьрсетпеге, анълатпага суьетаган эди. Соьйтип язады Джалалдин акында шаир Анварбек Култаев. Онынъ айтувына коьре, Махачкалада, Тбилисиде, Алма-Атада эм оьзге ерлерде оьткерилген илми конференцияларда, сессияларда ортакшылык этип, Д.Шихмурзаев «Ногай тилинде кулланылатаган кабарты-шеркеш соьзлери», «Ат соьзлерден туьзилген фразеологизмлер» деген темаларга докладлар ман шыгып соьйлеген. Оьз исине мукаят болган ногай аьлимимиз СССР Илмилер Академиясынынъ Президиумынынъ Сый грамотасы ман савгаланган.
Яслай кешип кетти яшавдан Джалалдин Шихмурзаев, яман мараз бир ябысса, айырылама. Коьплеген ислерин ызына еткермеди, болса да онынъ ян йолдасы, окытувшы, ана тилин эм адабиатын яны ман суьйген, коьп затка эриннен уьйренген Уркиет Шихмурзаева онынъ исин токтатпады, онынъ аркасы ман «Ногай эртегилери» китаби 1993-нши йыл баспадан шыкты. Бу эртегилерди окыган аьдемлер сукланмай болмайды бизим ана тилимиздинъ байлыгына, тил шеберлигине.
Оькинишке, эрте кешип кетти ясуьйкен ердесимиз, аьлиги заманга дейим яшаган болса, уьйкен дережеге етисеек эди, бизим халкымыздынъ данын шыгарып, профессор болаяк эди.
Тек аьлим деп белгили тувыл эди ол Ногайымда, оны биз язувшы, фольклоршы деп те таныймыз. Джалалдин Шихмурзаев ногай халктынъ яшавын коьрсетеди оьз шыгармаларында. «Канлы йол» пьесасын неше кере де халк театрымыз коьрсеткен, буьгуьнлерде де ол окыганларды ойландырады, яшавга баскалай каратады. «Яшавдагы ызлар», «Йолыгыс», «Эсакай кыслав», «Алысты ювык этип» эм баска повестьлери, хабарлары, «Каслы юзик» поэмасы йыйынтыклар болып баспаланганлар. Джалалдин Магомед улынынъ ятлавлары да бек тыныш окылады. «Дайым карай коьзим», «Ак терек», «Школага мен келдим», «Агайдынъ йыры», «Кыс кешеси», «Мысык», «Куьз» эм коьплеген баска ятлавлары ярасык тил мен язылган. Шаирдинъ ятлавларынынъ коьбиси йырларга айланган – «Койшыдынъ йыры», «Аьсирет сен мага», «Караногай элим сен».
Джалалдин Магомед улы Шихмурзаев шоьлимиздинъ шынты увылы эди. Сол сезим оны ман язылган аьр бир сыдырада:
Балалыкта яланъ аяк ювырдым,
Кумларында кумаршыгын сувырдым.
Сувсынымга таткан эдим булагын,
Оьзим эдим шоршып юрген улагы.
Таба-таба оьтпек едим тарыдан,
Шешек йыйып кызыл ала, сарыдан.
Юрек сезе дайым олар ийисин.
Сондай шоьлди мен де суьймей,
Ким суьйсин?!
Кайтип сукланмайсын бу соьзлерге, кайбиримиздинъ юрегиннен, яныннан шыгатаган соьзлер.
Язувшы Джалалдин Магомед улы акында коьплеген макалалар язылган. 50 йыл окытувшылык тармагында ислеген, ДР ат казанган окытувшысы, ана тил эм адабиат окытувшысы Фатима Янмурзаевна Ярлыкапова онынъ акында оьз макаласында булай язады:
– Джалалдин Шихмурзаевтинъ поэзия йолына туьсуьви бек яркын басланды деп айтпага болады. Озган оьмирдинъ 60-70-нши йылларында ногайдынъ арасында «юннен кийгиз тоьсеген, Караногай оьсеген» яде «ап-ак кувдай отарынъ ман дайым койшы бизде сыйлан» деген сыдыраларды йырланып эситпеген аьдем болмагандыр. Бу соьзлер Д.Шихмурзаевтинъ «Караногай ерим сен», «Койшы йыры» деген йырларыннан алынган. Бу ятлавлардынъ канатлы йырларга айланып, халктынъ арасында яйылувдынъ себеби не зат десек, бас деп йырларда аьр ногайдынъ юрегине ювык эм анълавлы соьзлер барлыгы, ногайдынъ яшавы танымыслы коьрсетилгени, – деп язады окытувшы язувшы акында. Онынъ айтувына коьре, Джалалдин Магомед улы кара соьз бен де, поэзия ман да шоьлдинъ табиатын суьйип суьвретлейди. Мысалы, «ян-якка таркыраган булытлардан босанып, акырын коьшип бараяткан куьн коьзининъ кыя нурлары аллеядынъ эки ягындагы ясыл калшады сыйпайды». Кайдай ярасык бизим ногай тилимиз деген ой келеди аьр бир аьдемнинъ басына, бу соьзлерди окыганда. Ф.Ярлыкапова оьз макаласында язувшыдынъ бай калымжасында шебер тоьгилген терен ойларды, орын тапкан эсти караткан келпетлерди, оьнер баалыкларды тергев, оларды халктынъ маданият дережесин тагы да коьтеруьвге кулланув ман каьр шегетаганлардынъ, аьлимлердинъ, язувшылардынъ борышы деп санайтаганын ашык кепте айтады Джалалдин Магомед улы Шихмурзаев. Бу инсаннынъ акында коьп айтпага болады. Мен де онынъ яшав эм яратувшылык йолы ман таныс болып, яшаган болса не керек эди деп ойлайман. Сондай уллы аьдемлеримиз кешип кеткенине бир зат та этип болмаймыз, сол да Кудайдынъ иши. Бу макаламды аьзирлегенде, оны ман таныс болган, онынъ яратувшылыгын билген аьдемлерининъ соьзлерине, ойларына таяндым. Оьзимде болса бир ой – белгили ногай аьлим, язувшы, фольклоршы Джалалдин Магомед улы Шихмурзаевтинъ келпети, онынъ халкы уьшин эткен иси дайым бизим юреклеримизде, янларымызда, эсимизде сакланаяк.
Г.Бекмуратова.
